Vắc xin xịt mũi là gì? Ưu và nhược điểm so với vắc xin sử dụng đường tiêm

Tiêm chủng là phương pháp phòng ngừa bệnh hiệu quả, nhưng không phải ai cũng cảm thấy thoải mái với cảm giác kim tiêm đâm vào da. Chính vì vậy, vắc xin xịt mũi đã ra đời như một giải pháp mới, giúp việc tiêm chủng trở nên dễ dàng và ít đau đớn hơn. Vậy vaccine xịt mũi là gì? Có gì đặc biệt? So với vắc xin tiêm truyền thống, vắc xin xịt mũi mang lại những ưu điểm và nhược điểm nào? Cùng tìm hiểu trong bài viết sau.

Vắc xin xịt mũi?

Vắc xin xịt mũi là loại vắc xin được đưa vào cơ thể qua đường mũi, giúp kích thích hệ miễn dịch mà không cần phải tiêm trực tiếp vào da. Bằng cách tác động lên niêm mạc mũi, nơi tiếp xúc trực tiếp với không khí và các tác nhân gây bệnh, vắc xin xịt mũi tạo ra phản ứng miễn dịch tự nhiên và bảo vệ cơ thể khỏi các vi khuẩn và virus.

Vắc xin xịt mũi đang trở thành một sự thay thế phổ biến cho vắc xin tiêm vì không sử dụng kim tiêm và dễ dàng sử dụng qua đường hô hấp. Loại vắc xin này có thể giúp ngăn ngừa các bệnh nhiễm trùng đường hô hấp như cúm hoặc virus corona. Một ví dụ điển hình là FluMist – vaccine xịt mũi sử dụng virus cúm bất hoạt để bảo vệ cơ thể khỏi bệnh cúm.

Bên cạnh đó, vắc xin xịt mũi còn có thể là virus sống đã bị làm yếu, tương tự như FluMist, vắc xin axit nucleic như coronavirus mRNA hoặc vắc xin protein như vắc xin viêm gan B hoặc CorbeVax để phòng ngừa các bệnh như COVID-19. (2)

Cơ chế phòng bệnh của vaccine xịt mũi

Vắc xin xịt mũi hoạt động bằng cách kích thích hệ miễn dịch tại các niêm mạc đường hô hấp, đặc biệt là niêm mạc mũi và họng, nơi mà các tác nhân gây bệnh thường xuyên xâm nhập vào cơ thể. Khi xịt vào mũi, vắc xin kích thích sản sinh một loại kháng thể quan trọng gọi là immunoglobulin A (IgA) tại các cơ quan hô hấp. IgA giúp ngăn chặn virus và vi khuẩn bám vào các tế bào niêm mạc, từ đó ngăn ngừa sự xâm nhập và phát triển của các tác nhân gây bệnh trong cơ thể.

So với các phương pháp tiêm hoặc uống, vắc xin xịt mũi mang lại hiệu quả cao hơn vì không bị phá hủy bởi các enzym trong dạ dày và có thể hấp thu trực tiếp vào cơ thể. Phương pháp này giống như một "lá chắn đầu tiên", giúp ngăn mầm bệnh xâm nhập vào cơ thể, đồng thời kích thích phản ứng miễn dịch tại chỗ, tăng cường hiệu quả bảo vệ.

Vaccine xịt mũi được hấp thu nhanh chóng qua niêm mạc mũi và thấm vào hệ tuần hoàn, giúp cơ thể tạo ra phản ứng miễn dịch mạnh mẽ toàn thân. Điều này tăng cường khả năng phòng chống bệnh một cách toàn diện. Thêm vào đó, việc sử dụng vắc xin xịt mũi cũng dễ dàng hơn và thuận tiện hơn cho người dùng vì không cần phải dùng kim tiêm, giúp cải thiện sự tuân thủ tiêm chủng. (3)

Ưu và nhược điểm của vắc xin xịt mũi so với vắc xin đường tiêm

Vắc xin xịt mũi và vắc xin đường tiêm đều có những ưu và nhược điểm riêng. Dưới đây là bảng so sánh ưu và nhược điểm của vắc xin xịt mũi và vắc xin đường tiêm:

Mặc dù vaccine xịt mũi mang lại sự tiện lợi, nhưng cấu trúc sinh lý đặc biệt của khoang mũi cũng tạo ra một số thách thức đối với hiệu quả của vắc xin. Quá trình thanh thải niêm mạc trong mũi diễn ra liên tục, điều này có thể cản trở sự bám dính của các kháng nguyên lên niêm mạc. Khi kháng nguyên hòa tan được sử dụng, chúng có thể khuếch tán qua các thụ thể TLR, nhưng quá trình hấp thụ thường không hiệu quả, điều này cho thấy cần thiết phải phát triển các công thức vắc xin ở dạng hạt để cải thiện hiệu quả.

Bên cạnh đó, dung tích nhỏ của khoang mũi, hệ thống thoát protein và các tình trạng bệnh lý có thể ảnh hưởng đến khả năng hấp thụ kháng nguyên. Vị trí giải phẫu của khoang mũi cũng cần được chú ý kỹ lưỡng trong quá trình đưa vắc xin vào, vì các tá dược có thể gây nhiễm trùng đường hô hấp hoặc gây độc tính thần kinh. (4)

FluMist - Vắc xin cúm xịt mũi đầu tiên

FluMist là loại vắc xin xịt mũi đầu tiên được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) chấp thuận cho phép người dùng tự thực hiện ngay tại nhà, mang đến sự thuận tiện và dễ dàng trong việc phòng ngừa bệnh cúm. Vắc xin này được phê duyệt để phòng ngừa bệnh cúm do virus cúm A và B gây ra cho những người từ 2 - 49 tuổi và có thể được sử dụng bởi người dùng hoặc người chăm sóc.

FluMist được xịt trực tiếp vào mũi và đã được chứng minh là an toàn và hiệu quả trong nhiều năm qua. Năm 2003, FDA chấp thuận FluMist cho người từ 5 - 49 tuổi và sau đó mở rộng đối tượng sử dụng cho trẻ em từ 2 - 5 tuổi vào năm 2007. Đây là vắc xin cúm đầu tiên không cần tiêm, mang lại sự thuận tiện đáng kể cho người sử dụng.

FluMist chứa virus cúm sống nhưng đã được làm yếu, giúp kích thích hệ miễn dịch mà không gây bệnh. Mặc dù FluMist có thể được sử dụng tại nhà, nhưng vẫn cần có đơn thuốc để có thể mua và sử dụng. Ngoài ra, vắc xin này có thể được tiêm tại các cơ sở y tế (bao gồm cả hiệu thuốc) hoặc người chăm sóc có thể tiêm cho những người từ 18 tuổi trở lên.

Các tác dụng phụ phổ biến của FluMist bao gồm sốt nhẹ (trên 100°F - khoảng 38°C) ở trẻ em từ 2 - 6 tuổi, chảy nước mũi và nghẹt mũi ở những người từ 2 - 49 tuổi và đau họng ở người lớn từ 18 - 49 tuổi. Những tác dụng phụ này thường nhẹ và tự khỏi trong một thời gian ngắn.

Tại Việt Nam đã lưu hành vắc xin xịt mũi chưa?

Hiện tại, vắc xin xịt mũi đã được cấp phép và lưu hành tại một số quốc gia trên thế giới, mang lại một giải pháp tiêm chủng tiện lợi và hiệu quả. Tuy nhiên, tại Việt Nam, vắc xin này vẫn chưa phổ biến và chưa được sử dụng. Mặc dù vậy, vắc xin xịt mũi đã được nghiên cứu và thử nghiệm lâm sàng tại một số bệnh viện và cơ sở y tế trong nước, cho thấy tiềm năng lớn của phương pháp này.

Trong tương lai, vaccine xịt mũi có thể sẽ được áp dụng rộng rãi tại Việt Nam khi có đủ dữ liệu nghiên cứu và được phê duyệt từ các cơ quan chức năng. Người dân có thể kỳ vọng rằng, với tính tiện lợi, hiệu quả và ít gây đau đớn, vắc xin xịt mũi sẽ trở thành một giải pháp tiêm chủng ưu việt, góp phần nâng cao hiệu quả phòng ngừa bệnh tật và giúp người dân dễ dàng tiếp cận dịch vụ y tế.

Lợi ích của vaccine xin xịt mũi

Vắc xin xịt mũi đang ngày càng được ưa chuộng nhờ những ưu điểm vượt trội so với các loại vắc xin truyền thống. Dưới đây là một số lợi ích đáng kể của loại vắc xin này:

1. Hiệu quả phòng bệnh vượt trội

Vắc xin xịt mũi mang đến khả năng phòng ngừa bệnh hiệu quả nhờ vào việc kích thích miễn dịch trực tiếp qua niêm mạc mũi. Đây là cửa ngõ đầu tiên mà các tác nhân gây bệnh như virus cúm có thể xâm nhập vào cơ thể. Với cơ chế này, vắc xin giúp tạo ra hàng rào miễn dịch vững chắc từ ban đầu, làm giảm nguy cơ nhiễm trùng từ sớm, bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây bệnh ngay từ đầu. Điều này giúp tăng cường khả năng chống lại bệnh tật một cách nhanh chóng và mạnh mẽ.

2. An toàn và ít tác dụng phụ

Với cơ chế sử dụng xịt mũi, vaccine xịt mũi ít gây các tác dụng phụ nghiêm trọng so với các vắc xin tiêm. Do không có kim tiêm xâm nhập vào cơ thể, vắc xin này giảm thiểu nguy cơ gây sưng tấy, đau đớn hay các phản ứng tại chỗ tiêm. Các tác dụng phụ thường gặp sau khi sử dụng vắc xin xịt mũi nhẹ và hiếm, chẳng hạn như cảm giác ngứa hoặc khó chịu ở mũi, nhưng thường biến mất sau thời gian ngắn. Điều này khiến vắc xin xịt mũi trở thành sự lựa chọn lý tưởng cho trẻ em và những người không thích tiêm.

3. Tiện lợi và dễ sử dụng

Vắc xin xịt mũi rất dễ sử dụng, không cần phải đến các cơ sở y tế để tiêm, giúp tiết kiệm thời gian và công sức. Chỉ cần thực hiện vài bước đơn giản tại nhà, điều này đặc biệt tiện lợi đối với những người có lịch trình bận rộn hoặc những gia đình có trẻ nhỏ. Ngoài ra, phương pháp này cũng không gây sợ hãi hay lo lắng cho trẻ em, giúp quá trình tiêm chủng trở nên nhẹ nhàng và ít căng thẳng hơn.

Những điều cần lưu ý đối với vắc xin xịt mũi

1. Ai nên dùng vắc xin xịt mũi

Vắc xin xịt mũi mang lại nhiều lợi ích, đặc biệt cho các nhóm đối tượng có nhu cầu đặc biệt hoặc gặp khó khăn khi sử dụng vắc xin tiêm truyền thống. Cụ thể:

• Trẻ em: Vắc xin xịt mũi là lựa chọn lý tưởng vì dễ sử dụng và không gây cảm giác đau đớn khi tiêm, giúp trẻ dễ dàng tiếp nhận mà không sợ hãi.
• Người cao tuổi: Với tính chất không xâm lấn, vaccine xịt mũi là giải pháp thuận tiện, giảm bớt sự khó chịu và lo lắng khi phải tiêm nhiều lần.
• Bệnh nhân mắc nhiều bệnh nền: Những người mắc các bệnh lý phức tạp thường không thích tiêm vì cảm giác đau hay tác dụng phụ. Vắc xin xịt mũi là một lựa chọn tiện lợi và nhẹ nhàng, giúp họ duy trì lịch tiêm chủng mà không phải lo lắng về sự khó chịu do tiêm truyền thống.

2. Ai không nên dùng vắc xin xịt mũi

• Người có dị ứng với thành phần vắc xin: Giống như tất cả các loại vắc xin, vắc xin xịt mũi có chứa các thành phần phụ trợ và tá dược để tăng cường hiệu quả miễn dịch. Nếu người sử dụng có tiền sử dị ứng với bất kỳ thành phần nào của vắc xin (ví dụ: gelatin, trứng hoặc chất bảo quản), việc sử dụng có thể dẫn đến phản ứng dị ứng nghiêm trọng, thậm chí gây sốc phản vệ. Những người có tiền sử dị ứng cần trao đổi kỹ với bác sĩ trước khi lựa chọn phương pháp này. Nếu có tiền sử dị ứng nghiêm trọng với bất kỳ thành phần nào trong vắc xin xịt mũi, tuyệt đối không nên sử dụng vắc xin này.
• Người bị suy giảm hệ miễn dịch: Vắc xin xịt mũi thường là vắc xin sống giảm độc lực, có nghĩa là nó chứa virus còn sống nhưng đã được làm yếu đi để không gây bệnh ở người khỏe mạnh. Tuy nhiên, ở người bị suy giảm hệ miễn dịch, như bệnh nhân HIV/AIDS, người đang hóa trị hoặc sử dụng thuốc ức chế miễn dịch, nguy cơ nhiễm bệnh từ vắc xin có thể gia tăng. Hệ miễn dịch của những đối tượng này không đủ mạnh để kiểm soát virus, dẫn đến nguy cơ phát triển bệnh.
• Trẻ em dưới 2 tuổi và người già trên 50 tuổi: Các nghiên cứu cho thấy vắc xin xịt mũi không phù hợp với trẻ em dưới 2 tuổi và người già trên 50 tuổi vì khả năng đáp ứng miễn dịch ở nhóm này không đủ mạnh hoặc không ổn định. Trẻ nhỏ vẫn trong giai đoạn hoàn thiện hệ miễn dịch, trong khi người già có hệ miễn dịch suy giảm theo thời gian. Ngoài ra, vắc xin sống giảm độc lực có thể gây ra các phản ứng phụ nghiêm trọng hơn ở những nhóm đối tượng này, ví dụ như tăng nguy cơ co giật hoặc làm nặng thêm các bệnh nền.
• Người mắc bệnh hô hấp mãn tính hoặc hen suyễn: Bệnh hen suyễn và các bệnh đường hô hấp mãn tính, như bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (COPD), có thể trở nặng khi sử dụng vắc xin xịt mũi. Vì vắc xin được phun trực tiếp vào đường hô hấp trên, nó có thể gây kích ứng và làm triệu chứng khó thở trở nên nghiêm trọng hơn. Các phản ứng phụ như viêm mũi, ngạt mũi, hoặc khó chịu ở mũi cũng có thể tăng nguy cơ đối với nhóm bệnh nhân này.
• Phụ nữ mang thai: Phụ nữ mang thai thường được khuyến cáo sử dụng các loại vắc xin bất hoạt, tức là vắc xin không chứa virus sống, để đảm bảo an toàn cho cả mẹ và bé. Mặc dù chưa có nhiều bằng chứng cho thấy vắc xin xịt mũi gây hại trực tiếp cho thai nhi, nhưng tính an toàn của loại vắc xin này vẫn chưa được nghiên cứu đầy đủ ở nhóm đối tượng này. Do đó, tránh sử dụng là giải pháp an toàn nhất.
• Người vừa trải qua phẫu thuật vùng tai mũi họng: Nhóm đối tượng này cần thận trọng khi lựa chọn vắc xin xịt mũi, bởi đường mũi và niêm mạc mũi của họ có thể chưa lành hoàn toàn sau phẫu thuật. Việc sử dụng vắc xin qua đường xịt có khả năng gây nhiễm trùng thứ cấp hoặc kích ứng các vùng tổn thương chưa lành.
• Người đang bị sốt hoặc bệnh cấp tính: Trong thời gian ốm cấp tính hoặc sốt, hệ miễn dịch của cơ thể đang hoạt động mạnh để chống lại tác nhân gây bệnh. Việc thêm vào một lượng virus từ vắc xin – dù đã giảm độc lực – có thể gây áp lực lên hệ miễn dịch và làm chậm quá trình hồi phục bệnh. Do đó, các chuyên gia khuyến nghị nên hoãn việc tiêm chủng cho đến khi người bệnh hồi phục hoàn toàn.

3. Các tác dụng phụ thường gặp

• Khi sử dụng vaccine xịt mũi, trẻ có thể gặp phải một số tác dụng phụ nhẹ và tạm thời như mũi chảy nước hoặc nghẹt mũi, đau đầu, mệt mỏi, mất cảm giác thèm ăn. Những triệu chứng này thường không kéo dài và sẽ tự biến mất sau một thời gian ngắn.

4. Các tác dụng phụ hiếm gặp

• Như tất cả các loại vắc xin khác, vắc xin xịt mũi phòng cúm cũng có khả năng gây phản ứng dị ứng nghiêm trọng, nhưng tỷ lệ xảy ra rất thấp. Cụ thể, tỷ lệ phản ứng phản vệ (phản ứng dị ứng nghiêm trọng) sau khi tiêm vắc xin là khoảng 1 trên 900.000 người. Dù là một tình trạng nguy hiểm, sốc phản vệ có thể được điều trị kịp thời bằng Adrenaline. Phản ứng này thường xảy ra trong vài phút sau khi tiêm. (5)

Vắc xin xịt mũi là giải pháp tiêm chủng mới, mang lại nhiều lợi ích vượt trội như tính tiện lợi, dễ sử dụng, ít gây đau đớn và hiệu quả miễn dịch cao. Vắc xin xịt mũi có thể kích thích miễn dịch tại chỗ tốt và dễ dàng tiếp cận hơn với các đối tượng đặc biệt như trẻ em, người cao tuổi, người sợ kim tiêm. Dù không phù hợp với mọi loại bệnh nhưng với sự phát triển không ngừng của y học, vaccine xịt mũi đang mở ra một hướng đi mới trong công tác phòng chống bệnh tật, mang lại sự thuận tiện và hiệu quả cho người dân.