Dấu hiệu chó bị dại theo từng giai đoạn: Làm sao phân biệt?

Tại Việt Nam, bệnh dại vẫn là mối đe dọa nghiêm trọng đối với sức khỏe cộng đồng. Theo thống kê, năm 2023 cả nước ghi nhận 82 ca tử vong do bệnh dại, tăng 12 trường hợp so với năm 2022. Nhiều trường hợp tử vong xuất phát từ việc không kịp thời nhận biết các dấu hiệu chó bị dại và chậm trễ trong xử trí sau phơi nhiễm. Vậy làm sao để nhận biết sớm các dấu hiệu chó bị dại và có hướng xử lý đúng cách để đảm bảo an toàn? Thông tin sẽ được chuyên gia giải đáp trong bài viết này.

Nguyên nhân chó bị bệnh dại

Chó mắc bệnh dại chủ yếu do bị phơi nhiễm với virus dại (Rabies virus), một loại virus có ái tính đặc biệt với hệ thần kinh trung ương và có thể gây tử vong cao ở cả động vật và người nếu không được xử trí kịp thời. Virus dại thuộc họ Rhabdoviridae, lây truyền qua vết cắn, cào hoặc qua nước bọt khi tiếp xúc với niêm mạc hoặc vết thương hở. Tuy nhiên, để hiểu sâu về nguyên nhân khiến chó nhiễm bệnh dại, cần nhìn nhận vấn đề một cách toàn diện từ góc độ dịch tễ học, sinh học và quản lý thú y.

Trong môi trường tự nhiên, nguồn lây chính của bệnh dại là các loài động vật hoang dã như dơi, chồn, cáo, mèo rừng, hoặc những con chó bị dại khác. Khi một con chó tiếp xúc với động vật mang mầm bệnh, thường qua những cuộc giao tranh, cắn nhau để tranh lãnh thổ hoặc bạn tình, virus sẽ xâm nhập vào cơ thể qua nước bọt chứa virus và bắt đầu nhân lên tại vị trí vết thương. Từ đó, virus di chuyển dọc theo dây thần kinh ngoại biên lên hệ thần kinh trung ương, gây viêm não tủy – biểu hiện lâm sàng đặc trưng của bệnh dại.

Một nguyên nhân sâu xa khác là việc quản lý đàn chó tại cộng đồng còn lỏng lẻo, nhiều chó nuôi không được tiêm phòng đầy đủ hoặc thả rông, dễ tiếp xúc với nguồn lây từ môi trường. Tỷ lệ tiêm vắc xin dại cho chó dưới chuẩn khuyến cáo (<70% trong cộng đồng) là nguyên nhân khiến dịch bệnh có điều kiện duy trì và bùng phát. Ngoài ra, nhiều người nuôi chó chưa hiểu đúng về mức độ nguy hiểm của bệnh dại, dẫn đến chủ quan trong việc tiêm phòng định kỳ hoặc cách ly chó nghi nhiễm.

Bên cạnh yếu tố quản lý, yếu tố địa lý và thời tiết cũng góp phần làm gia tăng nguy cơ lây nhiễm. Ở những vùng nông thôn, miền núi, nơi việc tiếp cận với dịch vụ thú y còn hạn chế, chó thường không được khám sức khỏe định kỳ, dễ trở thành vật chủ mang virus dại mà không được phát hiện. Một số nghiên cứu còn cho thấy, thời điểm giao mùa, đặc biệt là đầu mùa hè là giai đoạn bệnh dại có xu hướng gia tăng do hoạt động của chó và động vật hoang dã trở nên mạnh mẽ hơn.

Dấu hiệu chó bị dại theo từng giai đoạn

Bệnh dại ở chó không khởi phát một cách rầm rộ mà tiến triển âm thầm theo ba giai đoạn lâm sàng rõ rệt. Mỗi giai đoạn mang những đặc điểm khác nhau về hành vi, thần kinh và thể chất, đòi hỏi người nuôi chó cần có kiến thức nhất định để nhận biết sớm, từ đó kịp thời phòng tránh rủi ro lây nhiễm.

1. Dấu hiệu chó bị dại giai đoạn ủ bệnh

Thời gian ủ bệnh dại ở chó khoảng từ 2 tuần đến 4 tháng, nhưng có thể ngắn hoặc dài hơn trong một số trường hợp cá biệt. Tốc độ xuất hiện dấu hiệu chó bị dại phụ thuộc vào ba yếu tố chính:

• Vị trí vết cắn: Nếu chó bị cắn ở khu vực gần hệ thần kinh trung ương (như đầu, mặt, cổ), virus sẽ dễ dàng di chuyển theo dây thần kinh và nhanh chóng xâm nhập vào não, khiến thời gian phát bệnh rút ngắn đáng kể.
• Mức độ nghiêm trọng của vết thương: Những vết cắn sâu, rộng, nhiều mô bị tổn thương sẽ tạo điều kiện thuận lợi cho virus xâm nhập sâu và lan rộng nhanh hơn.
• Lượng virus xâm nhập: Càng nhiều virus truyền qua vết cắn (do cắn nhiều lần, nước bọt nhiều, vết thương lớn), nguy cơ phát bệnh càng cao và thời gian ủ bệnh càng rút ngắn.

2. Dấu hiệu bị dại ở chó giai đoạn khởi phát

Sau thời gian ủ bệnh kéo dài từ 2 tuần đến 4 tháng (có thể hơn trong một số trường hợp đặc biệt), chó bắt đầu bước vào giai đoạn khởi phát, là giai đoạn đầu tiên trong tiến trình phát bệnh. Đây là thời điểm virus bắt đầu tấn công hệ thần kinh trung ương nhưng các biểu hiện vẫn còn kín đáo, dễ bị bỏ qua nếu người nuôi không quan sát kỹ.

Trong giai đoạn này, chó bị dại thường có biểu hiện thay đổi hành vi: những con vật vốn hiền lành bỗng trở nên cáu kỉnh, cảnh giác quá mức, trong khi những con năng động lại trở nên lặng lẽ, tránh tiếp xúc. Một số con có biểu hiện liếm hoặc gãi liên tục ở vị trí bị cắn, đây là nơi virus xâm nhập ban đầu. Giai đoạn khởi phát thường kéo dài từ 2 – 3 ngày, sau đó bệnh tiến triển nhanh sang các thể lâm sàng rõ rệt.

3. Dấu hiệu chó bị bệnh dại giai đoạn toàn phát

Tùy vào phản ứng của cơ thể và mức độ xâm nhập của virus, bệnh dại ở chó có thể biểu hiện theo hai thể chính:

3.1. Thể hung dữ

Dấu hiệu chó bị dại thể hung dữ là chó trở nên kích động mạnh, mất kiểm soát hành vi, dễ tấn công cả người lạ lẫn người quen, thậm chí cắn phá đồ vật vô tri. Một biểu hiện đáng lưu ý là hành vi ăn uống bất thường (pica), chó có thể ăn đá, đất, gỗ hoặc rác.

Khi bệnh tiến triển, cơ hàm và cơ hầu bị liệt khiến chó không thể ăn uống, chảy nhiều nước dãi, đôi khi sùi bọt mép. Khác với người, chó không biểu hiện sợ nước, đây là triệu chứng đặc trưng chỉ xuất hiện ở người mắc bệnh dại. Bệnh thường kết thúc bằng co giật, liệt toàn thân và tử vong.

3.2. Thể liệt (thể câm)

Đây là thể bệnh phổ biến hơn nhưng lại dễ bị bỏ qua do chó không còn hung dữ mà trở nên lặng lẽ, yếu ớt. Virus gây liệt tiến triển, ban đầu ở các chi, sau đó lan đến vùng mặt và cổ. Chó có thể khó nuốt, biến dạng nét mặt, chảy dãi liên tục, khiến nhiều người nhầm lẫn với tình trạng hóc dị vật. Giai đoạn này rất nguy hiểm vì nước bọt chứa virus vẫn có khả năng lây nhiễm, dù chó không còn biểu hiện tấn công. Khi bệnh tiến triển đến cuối, chó hôn mê và tử vong trong vòng 1 – 2 ngày. (1)

⇒ Tham khảo thêm: Làm gì khi bị chó cắn nhẹ? Bị trầy xước nhẹ ở tay có sao không?

Phân biệt dấu hiệu chó bị dại với các bệnh phổ biến khác

Việc nhận biết và phân biệt chính xác các triệu chứng bệnh ở chó không chỉ giúp điều trị kịp thời mà còn là yếu tố then chốt trong phòng ngừa những bệnh nguy hiểm, đặc biệt là bệnh dại, căn bệnh truyền nhiễm có tỷ lệ tử vong gần như tuyệt đối nếu không được xử lý đúng cách. Trên thực tế, nhiều trường hợp chủ nuôi nhầm lẫn giữa dấu hiệu bệnh dại với các triệu chứng tiêu hóa hoặc hô hấp thông thường, dẫn đến chậm trễ trong ứng phó sau phơi nhiễm.

Dưới đây là bảng phân biệt chi tiết các biểu hiện lâm sàng thường gặp ở ba nhóm bệnh: bệnh dại, viêm dạ dày – ruột và bệnh hô hấp ở chó, nhằm hỗ trợ bố mẹ nuôi chó, cán bộ thú y và cộng đồng kịp thời phát hiện và xử trí đúng hướng. Đây là nội dung cần thiết trong bất kỳ hoạt động truyền thông hoặc tư vấn sức khỏe động vật nào.

Cần làm gì khi nghi ngờ chó bị dại

1. Cách ly

Khi nghi ngờ chó có dấu hiệu mắc bệnh dại, điều đầu tiên và quan trọng nhất mà người nuôi cần làm là tiến hành cách ly động vật một cách an toàn, nghiêm ngặt và khoa học. Đây không chỉ là biện pháp nhằm bảo vệ người xung quanh mà còn là bước then chốt trong quá trình theo dõi và đánh giá tình trạng bệnh, giúp ngăn chặn khả năng lây truyền virus dại sang người và các động vật khác trong khu vực.

Việc cách ly cần được thực hiện ngay lập tức, tại khu vực riêng biệt, có rào chắn chắc chắn, hạn chế hoàn toàn việc tiếp xúc trực tiếp giữa chó nghi nhiễm và người hoặc các vật nuôi khác. Trong thời gian cách ly, tuyệt đối không cho phép trẻ nhỏ, người già hoặc người không có chuyên môn tiếp cận. Nếu cần chăm sóc, hãy sử dụng đồ bảo hộ như găng tay, khẩu trang, kính chắn và không để nước bọt của chó tiếp xúc với da trần hoặc niêm mạc.

Đây là giai đoạn không được chủ quan vì virus dại có thể tồn tại trong nước bọt động vật trước khi xuất hiện đầy đủ các triệu chứng lâm sàng. Thêm vào đó, một số trường hợp chó nhiễm dại vẫn có thể sống trong vòng 10 ngày kể từ khi cắn người, do đó việc cách ly theo dõi trong khoảng thời gian này là cực kỳ quan trọng để xác định hướng xử trí tiếp theo.

Nếu trong quá trình theo dõi, chó có biểu hiện thần kinh bất thường (như liệt, sùi bọt mép, sợ ánh sáng, hung dữ bất thường…), cần báo ngay cho cơ quan thú y địa phương để có phương án xử lý phù hợp, đồng thời tiến hành tư vấn y tế cho những ai có nguy cơ phơi nhiễm.

Cách ly không chỉ là một bước xử trí y tế mà còn là trách nhiệm cộng đồng. Trong bối cảnh bệnh dại vẫn đang ghi nhận hàng chục ca tử vong mỗi năm tại Việt Nam, mọi sự lơ là đều có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng và không thể đảo ngược. Chủ động, nghiêm túc và đúng quy trình trong cách ly chó nghi dại chính là bước đầu tiên để bảo vệ sức khỏe của chính mình, gia đình và cả cộng đồng.

2. Không tiếp xúc trực tiếp hoặc để chó tiếp xúc với người/động vật khác

Khi nghi ngờ chó có dấu hiệu mắc bệnh dại, điều đầu tiên và quan trọng nhất mà người nuôi cần làm là tiến hành cách ly động vật một cách an toàn, nghiêm ngặt và khoa học. Đây không chỉ là biện pháp nhằm bảo vệ người xung quanh mà còn là bước then chốt trong quá trình theo dõi và đánh giá tình trạng bệnh, giúp ngăn chặn khả năng lây truyền virus dại sang người và các động vật khác trong khu vực.

Việc cách ly cần được thực hiện ngay lập tức, tại khu vực riêng biệt, có rào chắn chắc chắn, hạn chế hoàn toàn việc tiếp xúc trực tiếp giữa chó nghi nhiễm và người hoặc các vật nuôi khác. Trong thời gian cách ly, tuyệt đối không cho phép trẻ nhỏ, người già hoặc người không có chuyên môn tiếp cận. Nếu cần chăm sóc, hãy sử dụng đồ bảo hộ như găng tay, khẩu trang, kính chắn và không để nước bọt của chó tiếp xúc với da trần hoặc niêm mạc.

Đây là giai đoạn không được chủ quan vì virus dại có thể tồn tại trong nước bọt động vật trước khi xuất hiện đầy đủ các triệu chứng lâm sàng. Thêm vào đó, một số trường hợp chó nhiễm dại vẫn có thể sống trong vòng 10 ngày kể từ khi cắn người, do đó việc cách ly theo dõi trong khoảng thời gian này là cực kỳ quan trọng để xác định hướng xử trí tiếp theo.

Nếu trong quá trình theo dõi, chó có biểu hiện thần kinh bất thường (như liệt, sùi bọt mép, sợ ánh sáng, hung dữ bất thường…), cần báo ngay cho cơ quan thú y địa phương để có phương án xử lý phù hợp, đồng thời tiến hành tư vấn y tế cho những ai có nguy cơ phơi nhiễm.

Cách ly không chỉ là một bước xử trí y tế mà còn là trách nhiệm cộng đồng. Trong bối cảnh bệnh dại vẫn đang ghi nhận hàng chục ca tử vong mỗi năm tại Việt Nam, mọi sự lơ là đều có thể dẫn đến hậu quả nghiêm trọng và không thể đảo ngược. Chủ động, nghiêm túc và đúng quy trình trong cách ly chó nghi dại chính là bước đầu tiên để bảo vệ sức khỏe của chính mình, gia đình và cả cộng đồng.

3. Liên hệ với bác sĩ thú y

Khi nghi ngờ chó có dấu hiệu mắc bệnh dại, việc chủ động liên hệ với bác sĩ thú y cần được thực hiện ngay lập tức. Đây là bước quan trọng nhằm đánh giá tình trạng sức khỏe của động vật, đồng thời xác định hướng xử trí phù hợp theo đúng quy trình chuyên môn. Việc tự ý theo dõi tại nhà hoặc xử lý thiếu kiến thức có thể làm chậm trễ việc kiểm soát bệnh và gia tăng nguy cơ lây nhiễm cho người xung quanh.

Bác sĩ thú y có đủ năng lực chuyên môn để thăm khám, đánh giá triệu chứng lâm sàng, kiểm tra tiền sử tiêm phòng và hướng dẫn chủ nuôi về cách ly, theo dõi hoặc báo cáo lên cơ quan chức năng nếu cần thiết. Đồng thời, việc thông báo kịp thời cũng thể hiện trách nhiệm của chủ nuôi trong công tác phòng, chống bệnh truyền nhiễm theo đúng quy định. Đây là hành động cần thiết không chỉ để bảo vệ an toàn cho gia đình mà còn góp phần giảm thiểu rủi ro dịch tễ trong cộng đồng.

4. Báo với cơ quan chức năng

Bên cạnh việc liên hệ với bác sĩ thú y, chủ nuôi cũng cần khẩn trương báo cáo trường hợp nghi ngờ chó mắc bệnh dại đến cơ quan chức năng có thẩm quyền, cụ thể là trạm thú y địa phương hoặc chính quyền cấp xã/phường. Đây là bước quan trọng trong quy trình kiểm soát bệnh truyền nhiễm, giúp các cơ quan chuyên môn nắm bắt tình hình, tiến hành giám sát, khoanh vùng, và xử lý theo đúng quy định pháp luật.

Việc báo cáo kịp thời không chỉ thể hiện ý thức trách nhiệm của chủ nuôi đối với cộng đồng mà còn góp phần bảo vệ an toàn cho người thân, hàng xóm và các vật nuôi khác trong khu vực. Trong bối cảnh bệnh dại vẫn gây tử vong tại nhiều địa phương, việc chậm trễ khai báo có thể để lại hậu quả nghiêm trọng cả về y tế và pháp lý. Vì vậy, thông tin phải được cung cấp minh bạch, đầy đủ và đúng thời điểm để đảm bảo hiệu quả trong công tác phòng, chống bệnh dại ở động vật.

⇒ Tham khảo thêm: Chó con có bị dại không? 5 biểu hiện cảnh báo sớm không nên bỏ qua

Hướng dẫn phòng ngừa bệnh dại cho cả người và vật nuôi

Phòng ngừa bệnh dại đòi hỏi một chiến lược tổng thể, đồng bộ giữa con người và vật nuôi, trong đó chủ động tiêm vắc xin là yếu tố then chốt. Đối với vật nuôi, đặc biệt là chó/mèo, việc tiêm vắc xin sẽ giúp ngăn chặn virus xâm nhập từ động vật sang người.

Tại Việt Nam, việc tiêm phòng vắc xin dại cho chó/mèo không chỉ là khuyến cáo y tế mà còn là nghĩa vụ pháp lý được quy định rõ trong Nghị định số 05/2007/NĐ-CP của Chính phủ về phòng, chống bệnh dại (2). Cụ thể, chó nuôi bắt buộc phải được tiêm mũi vắc xin dại đầu tiên khi đủ 3 tháng tuổi và tiếp tục tiêm nhắc lại định kỳ mỗi năm để duy trì miễn dịch bảo vệ.

Đây là tuyến phòng thủ đầu tiên, vừa bảo vệ vật nuôi khỏi nguy cơ mắc bệnh, vừa ngăn chặn nguy cơ virus dại xâm nhập vào cộng đồng. Việc không thực hiện tiêm phòng đúng quy định có thể bị xử phạt hành chính theo Nghị định số 90/2017/NĐ-CP, được sửa đổi, bổ sung bởi Nghị định 07/2022/NĐ-CP. (3)

Bên cạnh việc tiêm phòng đầy đủ cho vật nuôi, mỗi người dân – đặc biệt là những cá nhân sống trong khu vực có lưu hành bệnh dại hoặc làm việc trong môi trường thường xuyên tiếp xúc với động vật, cần được trang bị đầy đủ kiến thức nhận diện sớm dấu hiệu chó bị dại ngay khi nghi ngờ và kỹ năng xử lý sau phơi nhiễm.

Trong trường hợp bị chó cắn, kể cả là chó nhà đã tiêm phòng, người bị thương vẫn cần rửa vết thương ngay lập tức dưới vòi nước chảy trong ít nhất 15 phút để loại bỏ vi khuẩn và virus có thể xâm nhập. Sau đó, sử dụng cồn 45 – 70 độ hoặc cồn i-ốt để sát khuẩn và đến ngay các cơ sở y tế hoặc bệnh viện gần nhất để được tư vấn, theo dõi và chỉ định tiêm phòng nếu cần thiết.

Tuyệt đối không chủ quan hoặc áp dụng các biện pháp dân gian như đắp lá thuốc, cạo gió, cho uống nước thảo dược hay nhờ thầy cúng "lấy nọc", bởi những phương pháp này không có cơ sở khoa học trong việc ngăn ngừa hay điều trị bệnh dại.

Quản lý và kiểm soát vật nuôi cũng là một phần không thể thiếu trong chiến lược phòng ngừa. Chó cần được nuôi nhốt, đeo rọ mõm khi ra ngoài và không được thả rông trong khu dân cư. Những hành vi như để vật nuôi lang thang, không tiêm phòng hoặc không hợp tác với cơ quan thú y trong công tác giám sát, đều vi phạm quy định và có thể bị xử phạt.

Ở cấp cộng đồng, cần đẩy mạnh công tác truyền thông, tổ chức các chiến dịch tiêm phòng diện rộng và thiết lập hệ thống giám sát dịch tễ bền vững, với sự phối hợp chặt chẽ giữa ngành y tế và thú y.

Đặc biệt, việc tiêm vắc xin dại dự phòng trước phơi nhiễm cho người dân hiện nay cũng đang được đẩy mạnh, nhất là với các đối tượng có nguy cơ cao như nhân viên thú y, người làm công tác kiểm dịch, chăm sóc chó mèo hoang, hoặc cư dân sinh sống tại vùng sâu vùng xa – nơi tiếp cận dịch vụ y tế còn hạn chế.

Theo khuyến cáo từ Bộ Y tế và Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), việc tiêm phòng vắc xin dại trước phơi nhiễm giúp cơ thể sớm tạo miễn dịch, hình thành hàng rào bảo vệ bền vững. Nếu chẳng may bị cắn, người đã tiêm phòng sẽ không cần sử dụng huyết thanh kháng dại (vốn có chi phí cao và không phải lúc nào cũng sẵn có), mà chỉ cần tiêm nhắc lại theo phác đồ do bác sĩ chỉ định.

⇒ Tham khảo thêm: Điểm chích ngừa chó cắn ở TPHCM uy tín, an toàn

Hiện nay, phác đồ tiêm phòng dự phòng gồm 3 mũi tiêm vào các ngày 0 – 7 – 21 hoặc 28. Vắc xin dại thế hệ mới tại Việt Nam đã được chứng minh an toàn, có thể sử dụng cho cả trẻ em và người lớn. Trong nhiều trường hợp, miễn dịch vẫn được duy trì hiệu quả sau nhiều năm, đặc biệt nếu có tiêm nhắc định kỳ.

Tóm lại, phòng bệnh luôn hiệu quả hơn chữa bệnh, đặc biệt với một căn bệnh có tỷ lệ tử vong gần như tuyệt đối như dại. Sự chủ động từ mỗi người dân, mỗi hộ gia đình và cả hệ thống cộng đồng chính là nền tảng vững chắc nhất để bảo vệ sức khỏe cho cả người và vật nuôi. Một mũi vắc xin đúng thời điểm không chỉ cứu sống một sinh mạng, mà còn tạo nên lá chắn an toàn cho cả xã hội.

⇒ Tham khảo thêm: Ăn thịt chó bị dại có nguy cơ mắc bệnh không? Cách xử lý khẩn cấp

Nhận diện sớm dấu hiệu chó bị dại là yếu tố then chốt để phòng ngừa nguy cơ lây truyền bệnh sang người. Những biểu hiện bất thường như thay đổi hành vi, kích động bất thường, bỏ ăn, khó nuốt, liệt chi hay chảy nước dãi kéo dài tuyệt đối không được xem nhẹ. Mỗi người nuôi thú cưng cần trang bị đầy đủ kiến thức và ý thức cảnh giác, bởi bệnh dại là căn bệnh truyền nhiễm cực kỳ nguy hiểm với tỷ lệ tử vong gần như tuyệt đối khi phát triệu chứng.