Hướng dẫn chăm sóc sau tiêm chủng: Bước quan trọng không nên bỏ qua

Sau khi tiêm chủng, người tiêm có thể gặp một số phản ứng phụ sau tiêm với diễn biến từ nhẹ, trung bình đến nặng. Để hạn chế tối đa nguy cơ phản ứng phụ nặng, diễn biến nghiêm trọng sau khi tiêm chủng và đảm bảo an toàn, hiệu quả tiêm chủng cao nhất, người tiêm cần được chăm sóc sau tiêm chủng đúng cách, theo dõi toàn trạng sức khỏe nhằm phát hiện sớm các dấu hiệu bất thường nghi ngờ phản ứng dị ứng nghiêm trọng sau tiêm để kịp thời xử trí an toàn.

Tầm quan trọng của chăm sóc sau tiêm chủng

Chăm sóc sau tiêm chủng đóng vai trò quan trọng trong việc đảm bảo an toàn và hiệu quả tiêm chủng. Việc theo dõi và chăm sóc sau tiêm có thể giúp phát hiện sớm, xác định và xử trí kịp thời các phản ứng phụ không mong muốn.

Tất cả trẻ em và người lớn đều cần được chăm sóc sau tiêm chủng. Đặc biệt, những người có tiền sử dị ứng hoặc mắc các bệnh mạn tính, người bị suy giảm miễn dịch cần được theo dõi và chăm sóc sau tiêm chủng chặt chẽ hơn do họ là những đối tượng có nguy cơ cao gặp phải các phản ứng dị ứng nghiêm trọng hay sốc phản vệ sau tiêm.

Người cao tuổi, phụ nữ mang thai, trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ cũng là một trong những đối tượng cần được quan tâm đặc biệt do hệ miễn dịch yếu hơn và khả năng phục hồi khi gặp các phản ứng phụ sau tiêm chậm hơn so với các đối tượng khỏe mạnh khác.

Chăm sóc sau tiêm chủng không chỉ là trách nhiệm của nhân viên y tế mà còn của cả người tiêm chủng và gia đình. Cộng đồng cần hiểu rõ về tầm quan trọng của việc chăm sóc sau tiêm chủng và chủ động tìm hiểu những thông tin cụ thể, khoa học, chính thống về cách theo dõi và xử lý các phản ứng phụ sau tiêm nhằm đảm bảo an toàn và hiệu quả tiêm chủng.

Trong bối cảnh dịch bệnh diễn biến ngày càng phức tạp, việc duy trì chăm sóc sau tiêm còn góp phần tối ưu hóa hiệu quả chủng ngừa, ngăn chặn sự lây lan và bùng phát của các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

Bằng việc phối hợp chặt chẽ giữa nhân viên y tế, người tiêm và cả cộng đồng, chăm sóc sau tiêm chủng không chỉ bảo vệ sức khỏe cá nhân mà còn giữ vững sức khỏe công cộng, giúp toàn xã hội cùng vượt qua những thách thức của các dịch bệnh nguy hiểm.

Hướng dẫn cách chăm sóc sau tiêm chủng

Tiêm chủng vắc xin là việc đưa các thành phần kháng nguyên vào bên trong cơ thể nhằm kích hoạt các phản ứng miễn dịch, thúc đẩy cơ thể sản sinh kháng thể đặc hiệu, chủ động bảo vệ người tiêm khỏi nguy cơ lây nhiễm và mắc bệnh trong tương lai. Các phản ứng miễn dịch này có thể gây ra một số phản ứng phụ sau tiêm, biểu hiện thành các triệu chứng nhiễm trùng như sốt, mệt mỏi, sưng, đau, đỏ vị trí tiêm…

Trong các trường hợp hy hữu do nguyên nhân dị ứng, chăm sóc sau tiêm không đúng cách, do sai sót trong quá trình tiêm chủng hoặc do các sự kiện bệnh lý ngẫu nhiên, khiến người tiêm gặp các phản ứng phụ nghiêm trọng.

Để giúp hạn chế tối đa nguy cơ phản ứng phụ, đặc biệt là các phản ứng phụ nặng sau tiêm, giúp cơ thể phục hồi nhanh chóng và giảm thiểu mức độ tác động của các phản ứng phụ này, việc chăm sóc sau tiêm chủng là vô cùng cần thiết. Sau đây là những hướng dẫn cụ thể, chi tiết và khoa học để chăm sóc sau tiêm chủng:

1. Quan sát tại điểm tiêm chủng

Ngay sau khi tiêm chủng, người tiêm cần được theo dõi tình trạng sức khỏe, quan sát phản ứng phụ tại điểm tiêm chủng trong vòng 30 phút. Khoảng thời gian này rất quan trọng để phát hiện và xử trí kịp thời các phản ứng cấp tính có thể xảy ra như phản vệ, một tình trạng nguy hiểm có thể đe dọa tính mạng nếu không được xử lý nhanh chóng.

Trong thời gian này, người tiêm nên chú ý đến các triệu chứng như nổi mẩn đỏ, khó thở hoặc bất kỳ dấu hiệu bất thường nào khác. Ngay khi phát hiện những dấu hiệu nghi ngờ phản ứng phụ nghiêm trọng sau tiêm, cần báo ngay cho nhân viên y tế để được xử trí an toàn kịp thời.

2. Nghỉ ngơi

Nghỉ ngơi là yếu tố then chốt để cơ thể phục hồi năng lượng sau tiêm chủng. Cảm giác mệt mỏi và uể oải sau khi tiêm là điều bình thường do hệ miễn dịch phải tập trung nhiều năng lượng của cơ thể để thực hiện các phản ứng miễn dịch cần thiết sau khi tiêm vắc xin.

Đối với trẻ em, tâm lý sợ hãi, cảm xúc căng thẳng khi tiêm chủng có thể khiến trẻ mệt mỏi, khó chịu, trẻ muốn ngủ nhiều hơn và sâu hơn. Chính vì thế, người tiêm cần được nghỉ ngơi nhiều hơn, ngủ đủ giấc. Người trưởng thành có thể cần dành cả ngày nghỉ ngơi, tránh các hoạt động căng thẳng và nặng nhọc. Đối với trẻ em, nên tránh tham gia các hoạt động ngoại khóa, vận động mạnh trong vài ngày để đảm bảo cơ thể có thời gian phục hồi tốt nhất.

3. Chế độ ăn uống sau tiêm chủng

Một chế độ ăn uống cân đối và đầy đủ chất dinh dưỡng sẽ giúp tăng cường hiệu quả hoạt động của hệ miễn dịch và góp phần vào quá trình phục hồi sau tiêm chủng. Người tiêm nên ăn nhiều rau xanh, trái cây, các loại hạt, thịt, cá và uống nhiều nước hơn, chia nhỏ lượng nước thành nhiều lần uống trong ngày.

Hạn chế tiêu thụ đồ uống có cồn, cà phê và các loại thực phẩm chế biến sẵn, đồ ăn nhiều dầu mỡ, đồ muối chua bởi chúng có thể làm suy yếu quá trình hồi phục. Đặc biệt, việc cung cấp đủ vitamin C và kẽm từ các nguồn thực phẩm tự nhiên cũng rất quan trọng giúp tăng cường hệ miễn dịch.

4. Cách giảm đau, hạ sốt

Sau tiêm chủng, cảm giác đau tại chỗ tiêm hoặc sốt nhẹ là không hiếm do phản ứng miễn dịch tại vết tiêm và do quá trình chữa lành vùng da và biểu mô bị xâm lấn do kim tiêm. Đây là phản ứng phụ thông thường và phổ biến sau tiêm, diễn biến ở mức độ nhẹ, tự phục hồi và khỏi hoàn toàn sau vài ngày mà không để lại bất cứ vấn đề sức khỏe nghiêm trọng nào.

Đối với trẻ tiêm vắc xin lao, vết tiêm thường sưng, đau, đỏ và mưng mủ, có thể để lại sẹo nhưng không ảnh hưởng xấu đến hiệu quả vắc xin và sức khỏe của trẻ. Để giảm đau, người tiêm có thể chườm mát lên vùng tiêm bằng khăn mềm, mát, sạch. Trong trường hợp sốt cao hoặc đau nhức kéo dài, nên sử dụng thuốc giảm đau, hạ sốt như paracetamol theo chỉ định của bác sĩ. Tuyệt đối không tự ý sử dụng aspirin cho trẻ nhỏ do nguy cơ gây ra hội chứng Reye nguy hiểm.

5. Hoạt động thể chất

Trong những ngày đầu sau tiêm chủng, nên hạn chế các hoạt động thể chất mạnh với cường độ cao để tránh làm căng thẳng lên cơ thể. Đi bộ nhẹ nhàng và các bài tập yoga, thiền tịnh, dưỡng sinh khoa học có thể giúp cơ thể thư giãn và tuần hoàn máu được tốt hơn, cải thiện khả năng hoạt động của hệ miễn dịch, tăng cường đề kháng cơ thể. Nên tránh các hoạt động như chạy bộ, tập gym, bơi lội, nhảy dây, đá bóng hoặc các môn thể thao đối kháng cho đến khi cơ thể hoàn toàn hồi phục.

⇒ Xem thêm: An toàn tiêm chủng: Cách thực hiện đúng và đầy đủ.

Các dấu hiệu sau tiêm chủng cần được lưu tâm

Phản ứng sau tiêm chủng là bất kỳ sự kiện sức khỏe nào xảy ra sau tiêm chủng và không nhất thiết phải có mối quan hệ nhân quả với việc sử  dụng vắc xin. Những bệnh lý cấp tính xuất hiện ngẫu nhiên sau khi tiêm vắc xin được xác định không phải do vắc xin gây ra cũng được gọi là phản ứng phụ sau tiêm. Phản ứng sau tiêm có thể diễn biến từ nhẹ, thông thường đến phản ứng hiếm gặp, nghiêm trọng và thậm chí đe dọa tính mạng.

Lưu ý, nguy cơ gây cơ gây phản ứng nặng sau tiêm chủng là  rất thấp so với những lợi ích to lớn mà vắc xin mang lại. Tuy nhiên, để tối thiểu rủi ro sau tiêm, giúp hiệu quả và an toàn tiêm chủng đạt mức tối ưu, cần lưu tâm một số dấu hiệu sau tiêm dưới đây:

1. Các triệu chứng thông thường

Sau khi tiêm chủng, việc xuất hiện các tác dụng phụ nhẹ là điều bình thường. Các triệu chứng này thường ngắn hạn và cho thấy cơ thể đang xây dựng khả năng miễn dịch, chủ động bảo vệ người tiêm trong những trường hợp chẳng may tiếp xúc với tác nhân gây bệnh trong tương lai. Những phản ứng thông thường bao gồm:

• Đau và sưng đỏ tại vết tiêm: Cảm giác khó chịu, sưng, đau hoặc đỏ tại vị trí tiêm là hiện tượng phổ biến sau tiêm. Tình trạng này có thể do các phản ứng viêm tại chỗ để chữa lành sự xâm lấn bào biểu bì da của kim tiêm và không gây ra bất cứ vấn đề sức khỏe nghiêm trọng nào đối với người tiêm. Phản ứng này thường giảm dần trong vài ngày mà không cần điều trị hay sử dụng các loại thuốc kháng sinh, kháng viêm, có thể sử dụng phương pháp chườm lạnh để giảm bớt cảm giác khó chịu.
• Sốt nhẹ: Sự gia tăng nhẹ về nhiệt độ cơ thể cũng có thể xảy ra khi hệ thống miễn dịch đang thực hiện các phản ứng cần thiết đối với các thành phần kháng nguyên trong vắc xin. Tình trạng sốt nhẹ sau tiêm thường không đáng lo và tự khỏi sau vài giờ đến vài ngày. Việc giữ cơ thể đủ nước, mặc đồ thoáng mát, thấm hút mồ hôi tốt và nghỉ ngơi nhiều, ngủ đủ giấc hoặc sử dụng một số loại thuốc thông thường theo hướng dẫn của bác sĩ có thể giúp làm giảm sốt hiệu quả.
• Mệt mỏi: Cảm giác mệt mỏi cũng là một phản ứng phổ biến sau tiêm vắc xin. Cơ thể tập trung năng lượng để tạo ra miễn dịch, dẫn đến cảm giác thiếu năng lượng, mệt mỏi tạm thời. Đảm bảo nghỉ ngơi và uống đủ nước có thể giảm bớt triệu chứng này.

Một số người sau khi tiêm vắc xin có thể cảm thấy đau nhức cơ hoặc khớp. Cơn đau nhẹ này là một phần trong phản ứng của cơ thể và thường biến mất trong vài ngày. Một số loại vắc xin như vắc xin phòng viêm não Nhật Bản bất hoạt qua nuôi cấy từ não chuột, vắc xin phòng HPV, vắc xin Covid-19, vắc xin sởi - quai bị - rubella, vắc xin cúm… cũng có thể gây ra triệu chứng đau cơ, nhức khớp.

Những triệu chứng này, dù có thể gây khó chịu, nhưng không phải là các triệu chứng nghiêm trọng, chúng có thể là những dấu hiệu cho thấy vắc xin đang hoạt động, kích thích hệ thống miễn dịch phát triển khả năng bảo vệ cần thiết.

⇒ Hãy đọc để trang bị thêm kiến thức y khoa: Tác dụng phụ của vắc xin từng loại từ nhẹ đến nặng và cách hạn chế

2. Các triệu chứng nguy hiểm

Trên thực tế, các tác dụng phụ nghiêm trọng sau tiêm là rất hiếm, tuy nhiên vẫn có thể xảy ra trong một số trường hợp hy hữu. Chính vì thế, việc nhận biết và kịp thời xử trí các triệu chứng nguy hiểm sau tiêm là vô cùng quan trọng. Các triệu chứng nguy hiểm có thể bao gồm:

• Phát ban: Xuất hiện phát ban lan rộng có thể là dấu hiệu cho biết người tiêm đang gặp phản ứng dị ứng hoặc phản ứng nghiêm trọng với vắc xin. Cần đến gặp bác sĩ ngay lập tức để loại trừ nguy cơ dị ứng nặng, chẳng hạn như sốc phản vệ.
• Sốt cao: Sốt cao kéo dài trên 39°C (102°F) là điều đáng lo ngại, có thể là phản ứng miễn dịch quá mạnh hoặc nhiễm trùng cần được điều trị y tế kịp thời. Cần theo dõi nhiệt độ và tìm sự tư vấn y tế nếu cơn sốt không giảm, ngay cả khi đã sử dụng thuốc hạ sốt.
• Khó thở: Bất kỳ dấu hiệu nào của khó thở, như thở khò khè, hụt hơi, thở rút lõm lồng ngực hoặc sưng mặt và cổ, đều cần được chăm sóc y tế khẩn cấp. Những triệu chứng này có thể là dấu hiệu cho thấy ngược tiêm đang đối diện với tình trạng sốc phản vệ, một phản ứng dị ứng nghiêm trọng có thể đe dọa tính mạng.

Các triệu chứng đáng lo ngại khác bao gồm đau đầu dữ dội, nôn mửa liên tục và thay đổi trạng thái tâm thần như mất định hướng, rối loạn thăng bằng hoặc chóng mặt. Những triệu chứng này có thể chỉ ra tình trạng nghiêm trọng hơn hoặc phản ứng cần được can thiệp y tế kịp thời.

⇒ Xem thêm: 5 dấu hiệu nguy hiểm sau tiêm phòng cần được cấp cứu ngay lập tức

Khi nào cần đến bác sĩ trong quá trình chăm sóc sau tiêm phòng?

Theo dõi và phát hiện kịp thời các dấu hiệu bất thường sau tiêm chủng là nhiệm vụ quan trọng và cần thiết để đảm bảo an toàn cho người tiêm. Đưa ngay người tiêm tới bệnh viện hoặc cơ sở y tế gần nhất nếu xuất hiện các triệu chứng sau đây:

• Sốt cao trên 39 độ C: Sốt là phản ứng phổ biến sau tiêm chủng, tuy nhiên nhiệt độ cơ thể vượt ngưỡng 39 độ C có thể là dấu hiệu của một phản ứng phụ sau tiêm nghiêm trọng, đòi hỏi sự can thiệp y tế khẩn cấp. Sốt cao có thể tiềm ẩn nguy cơ gắn liền với các biến chứng nặng nề khác như co giật.
• Co giật hay trạng thái mệt lả, lừ đừ, không có phản ứng khi được gọi cũng là tín hiệu cảnh báo nguy hiểm, có thể do hệ thần kinh của người tiêm đang bị ảnh hưởng. Người tiêm không phản ứng khi được gọi hoặc có hành vi bất thường về tinh thần cần được can thiệp ngay lập tức để hạn chế các hậu quả nghiêm trọng.
• Một dấu hiệu cấp bách khác cần có sự can thiệp y tế kịp thời là tình trạng tím tái, khó thở, thở rít hoặc rút lõm lồng ngực khi thở. Những biểu hiện này có thể chỉ ra rằng người tiêm đang gặp vấn đề nghiêm trọng về hô hấp, có thể do phản ứng dị ứng hoặc nhiễm trùng nặng. Sự suy giảm chức năng hô hấp nếu không được xử lý nhanh chóng sẽ dẫn đến các biến chứng nguy hiểm đến tính mạng.
• Trẻ quấy khóc dữ dội và kéo dài cũng là một trong những triệu chứng nguy hiểm, phụ huynh cần đưa trẻ đến bệnh viện hoặc các cơ sở y tế địa phương ngay lập tức. Quấy khóc là phản ứng tự nhiên sau tiêm nhưng khi tình trạng này kéo dài, có thể cho thấy có một phản ứng bất lợi nào đó đang diễn ra bên trong cơ thể, khiến trẻ cảm thấy khó chịu, cần được kiểm tra để tìm ra nguyên nhân và kịp thời xử trí.
• Trẻ ăn uống kém, chán ăn hoặc bỏ bú kèm theo các phản ứng như sốt nhẹ, quấy khóc, phát ban kéo dài trên 1 ngày cũng là các biểu hiện nguy hiểm, cần được bác sĩ thăm khám, chẩn đoán và điều trị ngay lập tức.

Chăm sóc sau tiêm chủng là một trong những yếu tố quan trọng, ảnh hưởng đến an toàn và hiệu quả tiêm chủng vắc xin của cả trẻ em và người lớn, đặc biệt quan trọng với người có tiền sử dị ứng hoặc người cao tuổi mắc bệnh mạn tính, phụ nữ mang thai, trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ. Trách nhiệm chăm sóc sau tiêm không chỉ thuộc về nhân viên y tế mà còn đòi hỏi sự tham gia tích cực của người tiêm và gia đình. Hiểu rõ và tuân thủ các hướng dẫn chăm sóc khoa học giúp tăng cường hiệu quả bảo vệ của vắc xin, giảm nguy cơ biến chứng sau tiêm.

Người tiêm cần được theo dõi tại trung tâm tiêm chủng trong vòng 30 phút sau tiêm để phát hiện sớm và xử trí kịp thời các phản ứng cấp tính, diễn biến nghiêm trọng. Tại nhà, tiếp tục theo dõi tình trạng sức khỏe người tiêm theo hướng dẫn của nhân viên y tế ít nhất 48 tiếng tiếp theo, người tiêm cần được nghỉ ngơi, chế độ dinh dưỡng đầy đủ và tránh hoạt động thể chất mạnh để cơ thể sớm phục hồi.

Trong một số trường hợp hiếm gặp, các phản ứng nghiêm trọng có thể xảy ra, như phát ban lan rộng, sốt cao, khó thở hoặc các dấu hiệu thay đổi trạng thái tâm thần, người tiêm cần được thăm khám và can thiệp các biện pháp điều trị y tế ngay lập tức. Việc chăm sóc sau tiêm chủng, biết cách nhận biết sớm và xử trí kịp thời các phản ứng nghiêm trọng sẽ giúp đảm bảo an toàn cho người tiêm và tối ưu hiệu quả của vắc xin.