Đáp ứng miễn dịch là gì? 5 cách cơ thể phản ứng với mầm bệnh

Đáp ứng miễn dịch (phản ứng miễn dịch) là cách hệ miễn dịch kích hoạt cơ chế bảo vệ cơ thể trước các tác nhân có hại như virus, vi khuẩn, nấm,... gây bệnh truyền nhiễm nguy hiểm bằng cách nhận dạng và phản ứng lại với chúng. Trong đó, đáp ứng miễn dịch thích nghi thông qua tiêm chủng vắc xin mang lại hiệu quả bảo vệ cao, tạo phản ứng miễn dịch nhanh hơn bảo vệ cơ thể khi tiếp xúc với mầm bệnh trong tương lai.

BS Phạm Văn Phú - Quản lý Y khoa khu vực 3 Đông Nam Bộ, Hệ thống Trung tâm tiêm chủng VNVC chia sẻ: “Tiêm vắc xin là biện pháp phòng bệnh chủ động, tạo miễn dịch chủ động nhanh chóng, hiệu quả và tiết kiệm chi phí nhằm giúp cơ thể phòng ngừa các tác nhân gây bệnh truyền nhiễm hiệu quả. Vắc xin là chế phẩm có tính kháng nguyên có nguồn gốc từ vi sinh vật gây bệnh/vi sinh vật có cấu trúc kháng nguyên giống vi sinh vật gây bệnh, khi được đưa vào cơ thể giúp củng cố sức đề kháng, xây dựng bộ nhớ cho hệ miễn dịch (tế bào B hoạt tính và T nhạy hóa). Trí nhớ miễn dịch giúp cơ thể có phản ứng nhanh, hiệu quả hơn nếu tiếp xúc với tác nhân gây bệnh trong tương lai, từ đó ngăn ngừa nguy cơ mắc bệnh, biến chứng và tử vong.”

Đáp ứng miễn dịch là gì?

Đáp ứng miễn dịch hay còn gọi là phản ứng miễn dịch, là cách cơ thể chống lại các tác nhân gây bệnh, bảo vệ cơ thể khỏi các chất có hại bằng cách nhận biết, phản ứng với các kháng nguyên - là những chất trên bề mặt tế bào, vi khuẩn, nấm, virus hoặc các chất không sống như chất độc, hóa chất, hạt lạ (mảnh vụn)... và phản ứng lại với chúng, chặn đứng sự tấn công và xâm nhập sâu vào cơ thể.

Cơ thể người chứa tế bào protein là kháng nguyên, đây là nhóm kháng nguyên bạch cầu của người (Human Leucocyte Antigen, HLA). Hệ miễn dịch sẽ ghi nhớ, nhận biết kháng nguyên này là bình thường và không có phản ứng chống lại. Quá trình phản ứng miễn dịch tận dụng khả năng của các tế bào lympho cụ thể, các globulin miễn dịch và cytokine để tạo phản ứng chống lại vi khuẩn xâm nhập.

Các loại đáp ứng miễn dịch

1. Miễn dịch bẩm sinh

Miễn dịch bẩm sinh hay còn gọi là đáp ứng miễn dịch tự nhiên, miễn dịch này có được ngay từ khi sinh ra và tồn tại suốt đời. Miễn dịch bẩm sinh là phản ứng đầu tiên của trẻ trong giai đoạn đầu đời nhằm chống lại các chất có hại, chất lạ như vi khuẩn, virus, ký sinh trùng,... xâm nhập vào cơ thể.

Khi phát hiện ra các tác nhân gây bệnh, hệ thống miễn dịch bẩm sinh sẽ kích hoạt tế bào tấn công, tiêu diệt hoặc bắt đầu sửa chữa, đồng thời thông báo và điều chỉnh phản ứng miễn dịch thích nghi theo sau tuyến phòng thủ đầu tiên này. Tuy nhiên, sau mỗi lần phản ứng chống lại, miễn dịch bẩm sinh không nhớ kháng nguyên lạ, không tạo trí nhớ miễn dịch chống lại vi khuẩn trong tương lai.

2. Miễn dịch thích nghi

Miễn dịch thích nghi hay còn gọi là miễn dịch thích ứng được kích hoạt khi hệ miễn dịch tiếp xúc và phản ứng với chất lạ, vi sinh vật, virus, vi khuẩn gây bệnh hoặc miễn dịch có được nhờ tiêm chủng vắc xin. Một phản ứng miễn dịch thích ứng được kích hoạt bởi các kháng nguyên mà hệ thống miễn dịch nhận diện là ngoại lai.

Không giống miễn dịch bẩm sinh, miễn dịch thích ứng có tính đặc hiệu cao với một mầm bệnh cụ thể, đồng thời tạo ra trí nhớ miễn dịch sau khi tiếp xúc và chống lại tác nhân gây bệnh. Nhờ có trí nhớ miễn dịch, các phản ứng miễn dịch nhanh, mạnh hơn ở những lần tiếp xúc với mầm bệnh tiếp theo trong tương lai.

Phản ứng thích nghi chủ yếu dựa trên các thụ thể đặc hiệu của kháng nguyên biểu hiện trên bề mặt của tế bào lympho T và lympho B. Không như các phân tử nhận biết được mã hóa dòng mầm của đáp ứng miễn dịch bẩm sinh, các thụ thể đặc hiệu kháng nguyên của phản ứng miễn dịch thích nghi được mã hóa bởi gen được tập hợp bằng cách sắp xếp lại yếu tố gen dòng mầm bệnh, từ đó tạo thành thụ thể tế bào T nguyên vẹn (TCR), gen immunoglobulin (thụ thể kháng nguyên tế bào B; Ig).

Sự tập hợp của các thụ thể kháng nguyên gồm hàng trăm yếu tố gen được mã hóa dòng cho phép hình thành hàng triệu thụ thể kháng nguyên khác nhau, mỗi thụ thể có khả năng đặc hiệu duy nhất cho một loại kháng nguyên, tạo ra miễn dịch đặc hiệu với kháng nguyên đó.

Phản ứng miễn dịch diễn ra như thế nào?

1. Đáp ứng miễn dịch không đặc hiệu

Miễn dịch không đặc hiệu là miễn dịch bẩm sinh (miễn dịch tự nhiên) mang tính di truyền. là tuyến phòng thủ đầu tiên của cơ thể chống lại virus, vi khuẩn xâm nhập vào cơ thể, chúng hoạt động theo cách thức tương tự nhau đối với tất cả vi trùng và các chất lạ. Miễn dịch không đặc hiệu bao gồm các thành phần khác nhau:

• Rào cản vật lý: Các điểm nối chặt chẽ trên da, về mặt biểu mô và niêm mạc, chất nhầy.
• Enzyme tế bào biểu mô (lysozyme), thực bào (bạch cầu trung tính, bạch cầu đơn nhân, đại thực bào), protein huyết thanh liên quan đến viêm (protein phản ứng C, lectin như lectin gắn mannose và ficolin).
• Peptide kháng khuẩn bề mặt và hạt thực bào (defensin, cathelicidin,...)
• Thụ thể tế bào cảm nhận vi sinh vật và báo hiệu phản ứng phòng thủ (các thụ thể giống Toll), các tế vào giải phóng cytokine và các chất trung gian gây viêm (đại thực bào, tế bào mast, tế bào tiêu diệt tự nhiên).

Miễn dịch không đặc hiệu hoạt động rất nhanh, đảm bảo vi khuẩn xâm nhập sẽ nhanh chóng được phát hiện, tiêu diệt tại chỗ chỉ trong vài giờ.

2. Đáp ứng miễn dịch đặc hiệu

Đáp ứng miễn dịch đặc hiệu (miễn dịch thu được) là miễn dịch cơ thể tự sinh ra sau khi có sự tiếp xúc của cơ thể với vi khuẩn, virus gây bệnh hoặc miễn dịch có được nhờ tiêm chủng vắc xin bao gồm 2 hình thức: miễn dịch dịch thể và miễn dịch qua trung gian tế bào.

Tế bào lympho là tế bào chính của hệ thống miễn dịch, là những bạch cầu phát sinh và trưởng thành trong các cơ quan của hệ bạch huyết, bao gồm tủy xương, tuyến ức. Cơ thể bình thường có khoảng 2 nghìn tỷ tế bào lympho, khoảng 1/3 tổng số bạch cầu. Hầu hết các tế bào lympho được cô lập trong dịch mô, các cơ quan của hệ bạch huyết: amidan, lá lách, các hạch bạch huyết, chỉ có khoảng 2% tế bào lympho lưu thông trong máu.

Có 2 loại tế bào lympho chính tham gia vào hệ thống miễn dịch thích nghi là tế bào T và tế bào B. Tế bào T tiêu diệt các tế bào nhiễm bệnh hoặc giải phóng hóa chất điều chỉnh đáp ứng miễn dịch, tế bào B tiết ra kháng thể liên kết với kháng nguyên của mầm bệnh để loại bỏ chúng thông qua quá trình miễn dịch hoặc bởi các tế bào.

3. Phản ứng miễn dịch thụ động

Miễn dịch thụ động có được khi được cung cấp miễn dịch từ một nguồn khác, cơ thể không tự sản sinh kháng thể. Trẻ sơ sinh có khả năng miễn dịch thụ động vì chúng được sinh ra với các kháng thể truyền nhau thai từ mẹ. Miễn dịch thụ động cũng có thể có được do tiêm kháng huyết thanh có chứa kháng thể do người hoặc vật khác hình thành, cung cấp kháng thể bảo vệ ngay lập tức nhưng không lâu dài.

4. Phản ứng miễn dịch trong thành phần máu

Hệ miễn dịch bao gồm bạch cầu và một số hoạt chất, protein trong máu như kháng thể, bổ thể và interferon. Một trong số chúng trực tiếp tấn công các dị chất trong cơ thể, số còn lại hỗ trợ các tế bào của hệ miễn dịch.

Tế bào lympho là một bạch cầu bao gồm lympho B và lympho T. Tế bào lympho B trở thành tế bào sản xuất kháng thể, đính vào một kháng nguyên cụ thể và hỗ trợ tế bào miễn dịch tiêu diệt kháng nguyên. Tế bào lympho T tấn công kháng nguyên trực tiếp, điều khiển đáp ứng miễn dịch. Chúng giải phóng hoạt chất cytokine, đóng vai trò kiểm soát toàn bộ đáp ứng miễn dịch.

Trong quá trình phát triển, lympho học được cách phân biệt các mô của cơ thể và các dị chất. Khi được hình thành, tế bào lympho B và T nhân bản và tạo bộ nhớ miễn dịch, cho phép hệ miễn dịch phản ứng nhanh nhạy và hiệu quả hơn khi cơ thể tiếp xúc với loại kháng nguyên đó.

5. Phản ứng viêm

Phản ứng viêm xuất hiện khi tổn thương mô do vi khuẩn, chấn thương, độc chất hoặc do bất kỳ nguyên nhân nào khác. Tế bào bị tổn hại giải phóng hóa chất  histamin, bradykinin và prostaglandin khiến mạch máu rỉ dịch vào mô gây sưng, phù nề. Quá trình này cô lập dị chất, ngăn chúng tiếp cận mô của cơ thể.  Các chất này cũng thu hút thực bào - tế bào bạch cầu có khả năng “nuốt trọn” vi khuẩn và các thế bào đã chết hoặc bị hư hại, gọi là sự thực bào. Dịch mủ được hình thành từ tập hợp mô chết, xác vi khuẩn, thực bào đã chết tại ra phản ứng viêm.

Các đáp ứng miễn dịch khi hệ miễn dịch có lỗi

1. Rối loạn tự miễn

Rối loạn tự miễn xảy ra khi hệ thống miễn dịch hoạt động quá mức, tấn công và làm hư hỏng các mô chính của cơ thể. Khi hoạt động bình thường, hệ miễn dịch sẽ tạo ra protein gọi là kháng thể, có tác dụng bảo vệ, chống lại tác nhân gây hại như virus, tế bào ung thư, chất độc. Tuy nhiên, khi mắc chứng rối loạn tự miễn, hệ thống miễn dịch không có khả năng phân biệt sự khác nhau giữa tác nhân xâm nhập từ bên ngoài và tế bào khỏe mạnh.

Theo thống kê, có hơn 100 bệnh tự miễn, trong đó các bệnh thường gặp nhất bao gồm: viêm ruột, graves, thiếu máu ác tính, lupus ban đỏ hệ thống, tiểu đường tuýp 1, celiac,... Một số bệnh tự miễn có thể ảnh hưởng đến khả năng mang thai, tạo ra tác động không tốt đến sự phát triển của thai nhi (dị tật thai nhi, sinh non, sảy thai,...).

2. Miễn dịch dị ứng

Hệ thống miễn dịch gặp vấn đề gây ra phản ứng dị ứng trên cơ thể. Nguyên nhân là do cơ thể mang một số gen nhất định kích thích cơ thể phản ứng với các chất trong môi trường như nấm mốc, bụi, phấn hoa, thực phẩm, lông động vật,... gây ra các bệnh lý phổ biến như hen suyễn, bệnh chàm, sốt cỏ khô, bệnh chàm, dị ứng thực phẩm.

Miễn dịch dị ứng là một trong những vấn đề liên quan đến rối loạn hệ miễn dịch phổ biến, ảnh hưởng đến 25% dân số ở các quốc gia đang phát triển. Theo một khảo sát của Trung tâm Thống kê Y tế Quốc gia, 54% người dương tính với nhiều chất gây dị ứng. Tỷ lệ người dị ứng thực phẩm tăng lên nhanh chóng trong thập kỷ qua, tỷ lệ lưu hành trong năm 2015 và 2019 lần lượt là 5,7% và 12%.

3. Suy giảm miễn dịch

Hội chứng suy giảm miễn dịch là tình trạng miễn dịch của cơ thể suy giảm, trước sự tấn công của các mầm bệnh từ bên ngoài như vi khuẩn, virus, nấm mốc, ký sinh trùng,... cơ thể không đủ khả năng để chống lại. Suy giảm miễn dịch có 2 loại: suy giảm miễn dịch nguyên phát và suy giảm miễn dịch thứ phát.

• Suy giảm miễn dịch nguyên phát: là hội chứng suy giảm miễn dịch bẩm sinh. Ngay từ khi sinh ra, hệ thống miễn dịch của trẻ đã hoạt động không hiệu quả, bị khuyết thiếu một số hệ thống phòng thủ miễn dịch, dễ bị nhiễm trùng cơ hội và mắc các bệnh truyền nhiễm. Theo ước tính, cứ 2000 trẻ được sinh ra, sẽ có 1 trẻ mắc suy giảm miễn dịch nguyên phát.
• Suy giảm miễn dịch thứ phát: hình thành trong quá trình phát triển của cơ thể. Có nhiều nguyên nhân gây suy giảm miễn dịch thứ phát như mắc các bệnh mãn tính (tiểu đường, suy dinh dưỡng, suy thận, ung thư) hoặc nhiễm HIV/AIDS.

Cách để có một hệ miễn dịch khỏe mạnh

1. Kích hoạt đáp ứng miễn dịch bằng tiêm chủng

Tiêm vắc xin là biện pháp tối ưu để tăng cường đáp ứng miễn dịch, tạo miễn dịch chủ động nhanh chóng, hiệu quả và tiết kiệm chi phí. Mọi lứa tuổi, cả người lớn và trẻ em đều có thể tiêm vắc xin để chủ động phòng bệnh.

Vắc xin là chế phẩm có tính kháng nguyên có nguồn gốc từ vi sinh vật gây bệnh/vi sinh vật có cấu trúc kháng nguyên giống vi sinh vật gây bệnh, khi được đưa vào cơ thể giúp củng cố sức đề kháng, xây dựng bộ nhớ cho hệ miễn dịch (tế bào B hoạt tính và T nhạy hóa). Trí nhớ miễn dịch giúp cơ thể có phản ứng nhanh, hiệu quả hơn nếu tiếp xúc với tác nhân gây bệnh trong tương lai, từ đó ngăn ngừa nguy cơ mắc bệnh và tử vong.

Theo thống kê, hàng năm có khoảng 4,4 triệu người, trong đó có 3 triệu trẻ em may mắn thoát khỏi cái chết do bệnh truyền nhiễm gây ra. Trong giai đoạn 1975 - 2012, số ca tử vong do sởi giảm 2,5 lần, ca tử vong liên quan đến bạch hầu giảm 8 lần nhờ tạo được đáp ứng miễn dịch thích nghi sau tiêm vắc xin. Miễn dịch cộng đồng cũng hình thành khi nhờ tiêm vắc xin bảo vệ người có hệ miễn dịch suy yếu không thể tiêm vắc xin, trẻ sơ sinh chưa đến độ tuổi chủng ngừa và người lớn tuổi.

Tại VNVC hiện nay có hơn 40 loại vắc xin cho trẻ em và người lớn, phòng gần 50 bệnh truyền nhiễm khác nhau giúp tăng cường đáp ứng miễn dịch, tạo miễn dịch chủ động lâu dài.

Vắc xin luôn có sẵn tại hệ thống 4 kho lạnh tổng và gần 200 kho lẻ tại các trung tâm đạt chuẩn GSP với diện tích lớn, có khả năng lưu trữ cùng lúc hơn 40 triệu liều vắc xin; hệ thống xe lạnh và hệ thống phân phối cùng lúc đạt chuẩn GSP, GDP; quy trình kiểm soát chất lượng cao, chuyên nghiệp và khắt khe; VNVC cam kết về chất lượng và số lượng vắc xin, không lo thiếu hụt và sẵn sàng cung ứng, đáp ứng nhu cầu tiêm chủng của người dân.

Để được tư vấn, đặt lịch tiêm vắc xin, đăng ký gói vắc xin hoặc tham gia các chương trình ưu đãi, Khách hàng có thể liên hệ trực tiếp với VNVC qua hotline: 028 7102 6595 hoặc fanpage: VNVC – Trung tâm Tiêm chủng Trẻ em và Người lớn.

2. Chế độ ăn uống khoa học

Bổ sung các thực phẩm tăng cường sức đề kháng đóng vai trò quan trọng củng cố sức mạnh của hệ miễn dịch. Bổ sung nhiều rau, trái cây vào chế độ ăn để cải thiện sức khỏe tổng thể, chú ý đến vệ sinh an toàn thực phẩm khi chế biến đồ ăn: rửa tay sạch sẽ, nấu chín thức ăn, vệ sinh dụng cụ ăn uống,...)

Ngoài ra, cần bổ sung đầy đủ nước cho cơ thể, trung bình 1,5 – 2 lít/ngày. Cần hạn chế sử dụng thức ăn chế biến sẵn, nước ngọt có gas, bánh kẹo ngọt, nhiều đường... vì có thể làm tăng nguy cơ thừa cân, béo phì, rối loạn đường máu, tăng huyết áp, ung thư, đái tháo đường,... Những thói quen xấu như thức khuya, bỏ bữa, lười vận động đều có tác động xấu đến sức đề kháng, làm suy yếu hệ miễn dịch. Do đó, chúng ta cũng nên tránh những thói quen xấu này.

3. Ngủ đủ giấc

Một nghiên cứu của giáo sư Aric A. Prather (Mỹ) và những cộng sự được đăng tải trên tạp chí Sleep, thực hiện trên 164 người trưởng thành, khỏe mạnh về chất lượng giấc ngủ cho thấy, người có giấc ngủ ngắn hơn 6 tiếng mỗi đêm có khả năng mắc các bệnh lý viêm đường hô hấp, tim mạch, đột quỵ cao hơn so với những người ngủ trên 6 tiếng mỗi ngày. Bởi rối loạn giấc ngủ ảnh hưởng đến quá trình sản xuất tế bào bạch cầu, là một trong những thành phần quan trọng của hệ miễn dịch, khiến hệ miễn dịch suy yếu, dễ mắc bệnh truyền nhiễm.

Người trưởng thành nên ngủ ít nhất 7 giờ/ngày, trẻ sơ sinh và trẻ em từ 8-12 giờ. Ngủ đủ giấc, đúng giờ giúp cơ thể tăng cường sức đề kháng một cách tự nhiên. Đồng thời, một giấc ngủ đầy đủ còn xây dựng hệ thống miễn dịch khỏe mạnh, “chắc chắn” để chống lại bệnh tật tốt hơn.

4. Kiểm soát căng thẳng

Căng thẳng có thể gây hại cho hệ thống miễn dịch, tăng phản ứng nhiễm trùng nếu tình trạng căng thẳng kéo dài. Bộ não và hệ thần kinh có mối quan hệ tương tác phức tạp với hệ miễn dịch. Nhiều nghiên cứu về tâm lý nội thần kinh (psychoneuroimmunology - PNI) xác nhận rằng, căng thẳng liên tục dẫn đến phá vỡ phản ứng miễn dịch, ảnh hưởng đến khả năng đáp ứng miễn dịch của cơ thể. Vì vậy, nên học cách thư giãn, giảm căng thẳng hàng ngày bằng việc nghe nhạc, đi dạo, thiền định, đọc sách, massage toàn thân, tập thể dục,...

5. Thể dục thể thao thường xuyên

Tập thể dục hỗ trợ kích thích cơ thể sản xuất tế bào miễn dịch kháng viêm, tăng cường lưu thông máu tới các chi, lên não. Tập thể dục cũng kích thích hệ thống bạch huyết loại bỏ độc tố, tế bào chết khỏi các biểu mô. Các nghiên cứu cho thấy, tập thể dục làm giảm tỷ lệ nhiễm virus, giảm mức độ nghiêm trọng của các triệu chứng khi mắc bệnh.

Đối với người khỏe mạnh, các chuyên gia khuyến cáo nên tập thể dụng ít nhất 15 đến 30 phút mỗi ngày. Đối với người đang mắc bệnh tim mạch - một trong những nhóm đối tượng dễ mắc các bệnh truyền nhiễm càng cần phải vận động. Nếu bệnh lý đang được kiểm soát ổn định và được bác sĩ cho phép, nên tập luyện 15-20 phút mỗi ngày, chọn hình thức vận động nhẹ nhàng như: tập yoga, bài thể dục đơn giản, vừa sức.

⇒ Xem thêm: 12 cách tăng cường hệ miễn dịch cho cơ thể hiệu quả

Đáp ứng miễn dịch đóng vai trò tối quan trọng trong hệ thống miễn dịch, bảo vệ cơ thể khỏi nguy cơ tử vong cao do bệnh truyền nhiễm gây ra. Trẻ em và người lớn, đặc biệt là đối tượng có nguy cơ mắc bệnh cao nên xây dựng nền tảng miễn dịch sớm bằng cách tiêm vắc xin đầy đủ, đúng lịch theo phác đồ kết hợp luyện tập, ăn uống lành mạnh, duy trì lối sống khoa học.