Miễn dịch cộng đồng là gì? Vai trò và cách hình thành

Khi một dịch bệnh hoặc thậm chí một đại dịch nổi lên, khái niệm "miễn dịch cộng đồng" trở nên rất phổ biến và quan trọng. Nhiều quốc gia đặt miễn dịch cộng đồng là ưu tiên hàng đầu để nhanh chóng kiểm soát và đẩy lùi dịch bệnh, đồng thời mở cửa lại nền kinh tế, đảm bảo nguồn nhân lực quốc gia. Vậy, miễn dịch cộng đồng là gì và làm thế nào để đạt được miễn dịch cộng đồng hiệu quả?

Miễn dịch cộng đồng là gì?

Miễn dịch cộng đồng (còn được gọi là miễn dịch bầy đàn) là một khái niệm phổ biến trong Y khoa dùng để đề cập đến khả năng của một cộng đồng hoặc một tập thể có miễn dịch nhất định đối với một số bệnh truyền nhiễm, nhờ đó ngăn chặn sự lây lan của dịch bệnh nguy hiểm. Để đạt được miễn dịch cộng đồng hiệu quả không chỉ dựa vào việc tiêm chủng mà còn là nhận thức, chia sẻ thông tin dịch bệnh cũng như vai trò của mỗi cá nhân trong cộng đồng.

Theo đó, khi một cá nhân được tiêm vắc xin đầy đủ - đúng lịch, đồng nghĩa với việc bản thân họ đã có đủ lượng kháng thể cần thiết chống lại dịch bệnh đang hoành hành. Nếu số lượng người trong cộng đồng được tiêm vắc xin ngày càng nhiều, sẽ giúp hình thành miễn dịch cộng đồng cao ngăn chặn dịch bệnh bùng phát, thông qua đó các đối tượng nhạy cảm như trẻ sơ sinh, người già, người mắc bệnh nền mạn tính, người bị suy giảm miễn dịch cũng được bảo vệ nếu chưa tới tuổi tiêm chủng hoặc không thể tiêm chủng.

Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cho biết tỷ lệ đạt miễn dịch cộng đồng không cần đến 100% dân số trong một nhóm tập thể. Tùy vào từng loại dịch bệnh, tỷ lệ đạt miễn dịch cộng đồng sẽ khác nhau. Ví dụ: theo Bộ Y tế Việt Nam, bệnh sởi có tính lây nhiễm rất nhanh trong cộng đồng, chỉ khi miễn dịch cộng đồng đạt trên 95% mới có thể chặn đứng sự lây nhiễm của căn bệnh này.

Trong khi đó, với đại dịch Covid-19, chỉ cần miễn dịch cộng đồng đạt 70% đến 80% được cho có thể bảo vệ con người và ngăn chặn bệnh trong bối cảnh các biến chủng mới liên tục xuất hiện.

Vai trò của miễn dịch cộng đồng

Miễn dịch cộng đồng đóng vai trò vô cùng quan trọng đối với con người từ nhiều khía cạnh:

1. Kiểm soát hiệu quả bệnh truyền nhiễm

Vắc xin được coi là một trong những tiến bộ vượt bậc của y học hiện đại giúp bảo vệ và cứu sống hàng triệu người trên thế giới khỏi dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm. Nhờ chiến dịch tiêm vắc xin trên diện rộng mà thế giới đã đạt được miễn dịch cộng đồng vững chắc đối với một số bệnh từng cướp đi mạng sống của hàng trăm triệu người trên thế giới, ví dụ như thanh toán được bệnh đậu mùa và gần như loại bỏ được virus bại liệt hoang dã.

Số người phải chịu tác động tàn khốc của các bệnh truyền nhiễm có thể phòng ngừa được như sởi, bạch hầu và ho gà cũng ở mức thấp nhất mọi thời đại.

Tại Việt Nam, vắc xin và tiêm chủng trên diện rộng  giúp thanh toán bệnh bại liệt từ năm 2000 và loại trừ bệnh uốn ván sơ sinh vào năm 2005. Đồng thời, các bệnh truyền nhiễm khác như bạch hầu, ho gà, uốn ván, viêm não Nhật Bản, sởi cũng giảm thiểu một cách ngoạn mục khi triển khai chương trình TCMR quốc gia.

2. Bảo vệ những người không thể tiêm chủng

Có thể thấy, chiến dịch tiêm vắc xin diện rộng chính là chìa khóa quan trọng cho chiến lược phòng chống bệnh tật của một quốc gia. Càng có nhiều người được tiêm vắc xin sẽ giúp ngăn chặn dịch bệnh trong cộng đồng và thông qua đó các đối tượng nhạy cảm như trẻ sơ sinh, người già, người mắc bệnh nền mạn tính, người bị suy giảm miễn dịch, phụ nữ mang thai cũng được bảo vệ nếu chưa tới tuổi tiêm chủng hoặc không thể tiêm chủng.

Ngược lại, nếu tỷ lệ tiêm vắc xin thấp thì miễn dịch trong cộng đồng bị phá vỡ, những thành quả trong việc thanh toán, loại trừ các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm có từ hàng chục năm qua ở các quốc gia trở về con số “0”, đồng thời tạo thời cơ cho nhiều bệnh truyền nhiễm quay trở lại. Khi đó, những người chưa có miễn dịch tự nhiên hoặc không thể tiêm chủng có nguy cơ cao mắc bệnh truyền nhiễm nguy hiểm với nhiều biến chứng nặng nề, tỷ lệ tử vong cao.

3. Giảm thiểu gánh nặng cho ngành y tế

Nhờ tiêm vắc xin mà con người có được lượng kháng thể đặc hiệu chống lại các tác nhân gây bệnh, hình thành miễn dịch cộng đồng vững chắc, từ đó giảm thiểu rủi ro bệnh tật, biến chứng nguy hiểm, di chứng nặng nề suốt đời, thậm chí là tử vong. Chính vậy, miễn dịch cộng đồng có vai trò rất quan trọng trong việc giảm thiểu gánh nặng cho ngành y tế khi kiểm soát và thậm chí thanh toán được rất nhiều bệnh truyền nhiễm nguy hiểm.

Một trong những thành tựu đáng tự hào của việc nỗ lực sản xuất và đưa vào sử dụng vắc xin trên diện rộng là ngăn chặn được trận đại dịch khủng khiếp “trăm năm có một”, khiến 15 triệu người trên toàn thế giới và khoảng 43.000 người tại Việt Nam tử vong - Covid 19.

Có thể nói, bên cạnh các biện pháp cách ly, giãn cách xã hội, 5K thì chiến dịch tiêm vắc xin diện rộng chính là hướng đi đúng đắn của Chính phủ trong cuộc chiến chống Covid 19 không chỉ tại Việt Nam mà trên cả thế giới.

Nhờ việc đẩy nhanh tốc độ tiêm vắc xin trên cả nước, dịch bệnh dần được kiểm soát, các ca bệnh phần lớn có triệu chứng nhẹ, có những giai đoạn nhiều ngày không có trường hợp tử vong.

Theo kết quả ghi nhận được từ công trình khoa học điều tra cắt ngang khảo sát tình hình miễn dịch cộng đồng của người dân Thành phố đối với virus SARS-CoV-2, do Trung tâm kiểm soát bệnh tật TP.HCM (HCDC) phối hợp với BV Bệnh nhiệt đới và Đơn vị Nghiên cứu lâm sàng Đại học Oxford (OUCRU) thực hiện vào tháng 9/2022 cho biết nhờ có tiêm vắc xin mà hơn 98% người dân TP.HCM có kháng thể đặc hiệu phòng ngừa Covid-19, từ đó hình thành “miễn dịch cộng đồng” vững chắc, giảm thiểu gánh nặng cho ngành y tế, từng bước khống chế đại dịch hiệu quả và khôi phục nền kinh tế quốc gia.

Cách hình thành miễn dịch cộng đồng

1. Hình thành miễn dịch tự nhiên qua mắc bệnh

Hình thành miễn dịch tự nhiên thông qua việc mắc bệnh là một quá trình quan trọng xảy ra trong hệ thống miễn dịch của con người. Khi các yếu tố lạ xâm nhập vào cơ thể, hệ thống miễn dịch sẽ sản sinh ra các kháng thể đặc hiệu để tiêu diệt các tác nhân có hại, đồng thời hệ thống miễn dịch đã ghi nhớ chúng. Sau này, khi các yếu tố này tiếp tục xâm nhập và tấn công cơ thể, chúng sẽ lập tức bị tiêu diệt như cơ chế phòng bệnh ban đầu.

Tuy nhiên, chuyên gia cho biết hình thành miễn dịch tự nhiên thông qua mắc bệnh không phải là phương pháp tốt nhất để chủ động phòng ngừa bệnh tật vì người bệnh có thể gặp các biến chứng nguy hiểm do chúng gây ra. Việc tiêm vắc xin hoặc sử dụng các biện pháp phòng ngừa khác là an toàn và hiệu quả hơn trong việc ngăn chặn sự lây lan của các bệnh truyền nhiễm trong cộng đồng.

2. Miễn dịch chủ động thông qua tiêm chủng

Miễn dịch chủ động thông qua tiêm chủng được hiểu là trạng thái miễn dịch có được khi cơ thể tiếp xúc với kháng nguyên gây bệnh thông qua việc tiêm vắc xin. Vậy vắc xin là gì và chúng hoạt động như thế nào để giúp cơ thể hình thành miễn dịch chủ động?

• Vắc xin là gì? Hoạt động thế nào?

Vắc xin là chế phẩm sinh học đặc biệt bao gồm kháng nguyên (tức là các virus hoặc vi khuẩn sống, giảm độc lực, hay bị bất hoạt, giết chết) và hỗn hợp các thành phần tá dược khác như muối nhôm (tăng cường mức độ hoặc thời gian đáp ứng miễn dịch), kháng sinh để ngăn ngừa nhiễm khuẩn trong quá trình sản xuất (neomycin), các chất bảo quản thiomersal, formaldehyde (làm bất hoạt virus, giải độc các độc tố vi khuẩn và để ngăn ngừa nhiễm trùng thứ cấp), chất ổn định kháng nguyên và kiểm soát nồng độ axit nhằm giúp cơ thể tạo khả năng đáp ứng miễn dịch chống lại tác nhân gây bệnh.

Vắc xin khi tiêm vào người sẽ huấn luyện cơ thể hình thành miễn dịch “bắt chước” giống như khi xảy ra nhiễm trùng tự nhiên. Điều đó có nghĩa là khi vắc xin được đưa vào cơ thể, cơ thể sẽ nhận diện vắc xin là “kẻ lạ mặt” đang cố tình xâm nhập, tấn công và kích thích hệ miễn dịch sản sinh kháng thể đặc hiệu để trung hòa, triệt tiêu kẻ lạ mặt này và ghi nhớ chúng.

Quá trình tạo kháng thể thường mất từ 2 tuần đến 1 tháng và có thể gây nên một vài triệu chứng sau tiêm nhẹ như sốt, đau tại vị trí tiêm nhưng đây là biểu hiện bình thường, tự khỏi sau 1-2 ngày và được coi như là dấu hiệu đáp ứng miễn dịch của cơ thể.

⇒ Xem thêm: Cơ chế hoạt động của vắc xin khi được tiêm vào cơ thể người

• Vai trò quan trọng của vắc xin trong miễn dịch cộng đồng

Vắc xin đóng vai trò quan trọng trong việc xây dựng và duy trì miễn dịch cộng đồng bằng cách cung cấp cho cơ thể một cơ chế hiệu quả để ngăn chặn sự lây lan của các bệnh truyền nhiễm trong cộng đồng.

Khi một cá nhân được tiêm chủng vắc xin đầy đủ - đúng lịch, đồng nghĩa với việc bản thân họ đã có đủ lượng kháng thể cần thiết chống lại dịch bệnh. Tuy nhiên, vắc xin không chỉ bảo vệ sức khỏe cá nhân mà còn còn góp phần vào tăng tỷ lệ miễn dịch cộng đồng, bảo vệ cả nhóm cộng đồng, đặc biệt là nhóm người yếu thế như trẻ em, người già và những người có hệ miễn dịch suy yếu. Bằng cách làm giảm khả năng lây lan của bệnh, vắc xin giúp bảo vệ những người này khỏi nguy cơ nhiễm bệnh, biến chứng nặng và tử vong.

3. Ưu và nhược điểm của miễn dịch thông qua mắc bệnh và miễn dịch bằng vắc xin (tạo bảng so sánh)

Tóm lại, cả hai phương pháp miễn dịch thông qua mắc bệnh và thông qua miễn dịch bằng vắc xin đều có ưu và nhược điểm riêng. Việc quyết định sử dụng phương pháp nào nên được dựa trên tình hình cụ thể của cá nhân và yêu cầu của cộng đồng.

Những khó khăn trong thực hiện miễn dịch cộng đồng

1. Sợ/ngại tiêm vắc xin

Nghiên cứu cho thấy có một tỷ lệ người dân mang hội chứng sợ kim tiêm (còn gọi là Trypanophobia hoặc Belonephobia). Những người mắc hội chứng này khi nhìn thấy kim tiêm sẽ có cảm giác hoảng sợ dữ dội, lo lắng, thậm chí là ngất. Bởi vì nỗi sợ quá lớn nên dẫn đến nhiều trường hợp người tiêm từ chối tiêm vắc xin, điều này cũng là nguyên nhân gây khó khăn trong việc đạt miễn dịch cộng đồng đối với từng loại bệnh cụ thể.

2. Khó khăn trong việc tiếp cận vắc xin ở vùng sâu vùng xa

Nguyên nhân tiếp theo gây khó khăn trong việc hình thành miễn dịch cộng đồng chính là việc tiếp cận vắc xin ở các vùng sâu vùng xa đang gặp nhiều khó khăn và thách thức lớn. Một trong những vấn đề này là thiếu cơ sở hạ tầng và thiết bị y tế, bao gồm cả hệ thống lưu trữ, bảo quản và vận chuyển vắc xin đạt tiêu chuẩn Quốc tế.

Bởi hầu hết các địa phương vùng sâu vùng xa có địa hình phức tạp, điều kiện thời tiết không thuận lợi khiến cho việc vận chuyển vắc xin đến các trạm y tế xã, phường khó khăn. Hơn nữa, một số cộng đồng dân cư tại những vùng này thường nhỏ lẻ và thưa thớt khiến việc tiếp cận vắc xin và tiêm chủng cũng gặp nhiều hạn chế.

3. Biến chủng mới của virus trong các đại dịch

Các biến thể mới của các loại virus hoặc vi khuẩn gây bệnh có thể làm cho miễn dịch cộng đồng bị phá vỡ và trở nên không hiệu quả như trước đây.

Vai trò của mỗi cá nhân trong hình thành miễn dịch cộng đồng

1. Tiêm chủng đầy đủ theo khuyến cáo của ngành y tế

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), mỗi năm trên thế giới có hơn 1,5 triệu người tử vong vì những bệnh truyền nhiễm mà đáng ra có thể phòng ngừa được bằng vắc xin như cúm, viêm màng não, viêm phổi, sởi, thủy đậu, bạch hầu, ho gà, dại, ung thư cổ tử cung, viêm gan A,B… Đặc biệt, có đến 80% ca nhiễm và tử vong xảy ra ở người trưởng thành, nhất là người lớn tuổi, người có bệnh lý nền mạn tính và suy giảm miễn dịch.

Gần đây nhất, đại dịch Covid-19 một lần nữa chứng minh cho toàn nhân loại thấy tác động khủng khiếp, sâu rộng trên nhiều phương diện do bệnh truyền nhiễm gây ra. Tính đến đầu tháng 11 năm 2021, toàn thế giới đã có hơn 252 triệu ca nhiễm và 5 triệu người tử vong.

Tại Việt Nam, từ khi đợt dịch đầu tiên bùng phát đến đầu tháng 11/2021 đã trải qua 4 đợt lây nhiễm lớn (trong đó nặng nề hơn cả là đợt lây nhiễm thứ 4 từ tháng 5/2021), tổng cộng có hơn 1 triệu người mắc bệnh với hơn 23.000 người tử vong (chiếm tỷ lệ khoảng 2.3%).

Trong vòng 100 năm qua, chưa có một dịch bệnh nào lại gây tác động dữ dội cho nhân loại đến như vậy. Không chỉ thế, Covid-19 còn khiến nền kinh tế thế giới thiệt hại trên 10 nghìn tỷ USD (từ năm 2020 đến 2021) và bộc lộ các vấn nạn về tham nhũng, trục lợi trên phạm vi toàn cầu.

Chính vì vậy, tiêm vắc xin là phương pháp phòng bệnh chủ động, hiệu quả, không chỉ bảo vệ cho bản thân, mà còn cho gia đình và rộng lớn hơn là cả cộng đồng xã hội. Mỗi cá nhân cần tiêm vắc xin đầy đủ, đúng lịch sẽ góp phần tạo nên miễn dịch cộng đồng vững chắc. Khi đó tỷ lệ mắc bệnh truyền nhiễm sẽ giảm đi, những gánh nặng bệnh tật, di chứng nặng nề sẽ không còn đe dọa đến đời sống của con người. Hãy coi việc tiêm chủng không chỉ là quyền lợi, trách nhiệm của mỗi cá nhân mà còn là trách nhiệm đối với cộng đồng và toàn xã hội.

2. Khuyến khích người thân và cộng đồng tiêm chủng

Để xây dựng miễn dịch cộng đồng ngày càng vững chắc thì việc tăng cường hơn nữa các hoạt động tuyên truyền, truyền thông để khuyến khích người thân và cộng đồng hiểu về lợi ích của việc tiêm chủng vắc xin phòng bệnh là rất cần thiết.

Những hoạt động tuyên truyền này có vai trò rất quan trọng trong việc thống nhất nhận thức, tạo sự đồng thuận của người dân về vị trí, vai trò của vắc xin trong phòng, chống dịch bệnh, đồng thời xóa bỏ những hoang mang, lo sợ, nhận thức chưa đúng đắn về vắc xin. Bên cạnh đó, việc tuyên truyền còn đảm bảo không bỏ sót đối tượng cần tiêm chủng, tăng tỷ lệ bao phủ vắc xin cho người dân trên cả nước.

3. Lan tỏa thông tin chính xác về vắc xin và miễn dịch cộng đồng

Song song với các hoạt động tuyên truyền, truyền thông để khuyến khích người thân và cộng đồng hiểu về lợi ích của tiêm chủng vắc xin thì việc lan tỏa thông tin chính xác về dịch bệnh trên các phương tiện truyền thông đại chúng, trang thông tin điện tử, truyền hình của các địa phương cũng như các cơ quan có liên quan như Tổ chức Y tế thế giới (WHO), CDC Mỹ, Bộ Y tế, Sở Y tế, Trung tâm Kiểm soát bệnh tật thành phố là rất cần thiết… Đây đều là các kênh thông tin chính thống và chính xác, sự lan tỏa nhanh nên dễ dàng tác động đến người đọc, người xem.

Giải đáp một số thắc mắc về miễn dịch cộng đồng

1. Tôi chưa tiêm chủng, vậy có cần tiêm chủng khi đã đạt được miễn dịch cộng đồng không?

CẦN TIÊM! Bởi miễn dịch cộng đồng không kéo dài mãi mãi mà chúng phụ thuộc vào một số yếu tố như độ bao phủ của vắc xin trong cộng đồng, cơ địa, phản ứng miễn dịch của cơ thể khi tiếp xúc với virus, vi khuẩn sẽ hình thành số lượng kháng thể khác nhau, theo thời gian lượng kháng thể này sẽ suy giảm dần, chính vì vậy cần tiêm mũi nhắc để đạt được hiệu quả phòng bệnh tiếp tục.

2. Miễn dịch cộng đồng có tồn tại vĩnh viễn không?

KHÔNG! Miễn dịch cộng đồng không tồn tại vĩnh viễn, nó có thể bị suy giảm hoặc mất đi trong một số trường hợp bao gồm:

• Sự suy giảm sức đề kháng làm suy giảm miễn dịch cộng đồng: Miễn dịch cá nhân bị suy giảm do tuổi tác, bệnh tật, điều kiện sống không tốt, hoặc các yếu tố khác có thể làm suy giảm miễn dịch cộng đồng.
• Biến đổi chủng mới của virus hoặc vi khuẩn: Các biến thể mới của các loại virus hoặc vi khuẩn gây bệnh có thể làm cho miễn dịch cộng đồng bị phá vỡ hoặc không còn hiệu quả như trước đây.
• Tiếp xúc với bệnh dịch từ các khu vực khác: Sự di cư, du lịch và giao thương quốc tế có thể khiến lây nhiễm bệnh truyền nhiễm từ nơi này sang nơi khác, làm mất cân bằng miễn dịch cộng đồng trước đó.

Tóm lại, trong bối cảnh các dịch bệnh truyền nhiễm có nhiều diễn biến phức tạp như hiện nay, thì việc xây dựng và duy trì miễn dịch cộng đồng là một nhiệm vụ rất quan trọng. Chỉ khi mỗi cá nhân hợp tác và chia sẻ trách nhiệm với nhau thì mới có thể bảo vệ sức khỏe của chính mình và cộng đồng một cách hiệu quả, bền vững nhất.