Miễn dịch nhân tạo là gì? Vai trò và cách kích hoạt nó

Cùng với miễn dịch tự nhiên, miễn dịch nhân tạo là lá chắn quan trọng giúp cơ thể chống lại mầm bệnh. Miễn dịch nhân tạo được xây dựng thông qua việc chủ động tiêm vắc xin để tiếp xúc với các kháng nguyên; hoặc do tiếp nhận thụ động huyết thanh để có kháng thể tạo ra phản ứng miễn dịch bảo vệ trong một số trường hợp cần điều trị khẩn cấp.

Tổng quan về hệ miễn dịch

Hệ miễn dịch là tuyến phòng thủ giúp cơ thể chống lại những tác nhân gây bệnh như virus, vi khuẩn, vi nấm... khi chúng xâm nhập vào cơ thể. Vai trò của hệ miễn dịch đó là nhận biết, vô hiệu hóa các mầm bệnh và ghi nhớ miễn dịch giúp cơ thể phòng chống bệnh tật.

Dựa trên cách hình thành miễn dịch, hệ miễn dịch được phân thành 2 loại bao gồm miễn dịch tự nhiên và miễn dịch nhân tạo. Miễn dịch tự nhiên có được là do trẻ được thừa hưởng kháng thể của mẹ trong vài tháng đầu đời hoặc do tiếp xúc không chủ ý với mầm bệnh và chống chọi thành công với nhiễm trùng. Miễn dịch nhân tạo được xây dựng dựa trên biện pháp can thiệp như tiêm chủng vắc xin phòng bệnh hoặc tiêm huyết thanh.

Miễn dịch nhân tạo là gì?

Miễn dịch nhân tạo (artificial immunity) là khả năng miễn dịch có được nhờ hai cách: thứ nhất là chủ động tiêm vắc xin để cơ thể hình thành hàng rào bảo vệ khiến các loại virus, vi khuẩn, không có hoặc giảm khả năng gây bệnh; thứ hai là thụ động tiêm huyết thanh tiếp nhận kháng thể trong một số trường hợp cần thiết. Miễn dịch nhân tạo có thể được gọi là miễn dịch thu được hoặc miễn dịch thích ứng. (1)

Đặc điểm của miễn dịch nhân tạo:

• Có tính đặc hiệu vượt trội, cho phép hệ thống miễn dịch nhắm mục tiêu và vô hiệu hóa chính xác các mầm bệnh cụ thể.
• Sở hữu khả năng phân biệt giữa kháng nguyên của bản thân và kháng nguyên “lạ”, đảm bảo rằng chỉ tấn công lại những mầm bệnh có hại.
• Khả năng ghi nhớ các mầm bệnh tạo điều kiện cho phản ứng miễn dịch nhanh và mạnh mẽ hơn trong lần tiếp xúc sau đó.

Cấu trúc của miễn dịch nhân tạo:

Bao gồm 2 thành phần chính: miễn dịch dịch thể và miễn dịch qua trung gian tế bào.

• Miễn dịch dịch thể là phản ứng qua trung gian kháng thể xảy ra khi phát hiện kháng nguyên trong cơ thể. Trong đó, tế bào B tiêu diệt các vi sinh vật ngoại bào, ngăn chặn sự lây lan của nhiễm trùng nội bào và sản xuất kháng thể.
• Miễn dịch qua trung gian tế bào là một phản ứng miễn dịch không liên quan đến kháng thể mà liên quan đến việc kích hoạt đại thực bào và tế bào tiêu diệt tự nhiên, sản xuất tế bào lympho T gây độc tế bào đặc hiệu cho kháng nguyên và giải phóng các cytokine khác nhau để đáp ứng với kháng nguyên.

Vai trò của miễn dịch nhân tạo đó là bảo vệ cơ thể chống lại nhiễm trùng và bệnh tật bằng cách tích cực tham gia và vô hiệu hóa mầm bệnh. Thông qua tiêm chủng, miễn dịch nhân tạo giúp nhận biết và ứng phó hiệu quả với các mầm bệnh từ môi trường bên ngoài, từ đó ngăn ngừa bệnh tật và tăng cường sức khỏe toàn diện. (2)

Cơ chế hoạt động của miễn dịch nhân tạo

Cơ chế hoạt động của miễn dịch nhân tạo bao gồm các số bước chính như sau:

• Nhận diện: khi mầm bệnh xâm nhập vào cơ thể, các tế bào B và tế bào T liên kết đặc hiệu với kháng nguyên bằng các protein màng chuyên biệt.
• Kích hoạt: sự liên kết dẫn đến những thay đổi trong hoạt động của tế bào miễn dịch. Phản ứng kích hoạt giữa tế bào B và tế bào T có liên quan đến những thay đổi trong biểu hiện gen và khởi đầu sự phân chia tế bào.
• Tấn công: các tế bào miễn dịch tấn công các mầm bệnh xâm nhập hoặc các tế bào bị nhiễm bệnh. Tùy thuộc vào loại tế bào, các phương pháp tấn công khác nhau sẽ được sử dụng để vô hiệu hóa mầm bệnh.
• Ghi nhớ: các tế bào miễn dịch tồn tại lâu dài, được kích hoạt để bảo vệ cơ thể trước lần nhiễm trùng tiếp theo. Những tế bào này giống hệt với những tế bào gặp mầm bệnh lần đầu tiên ngoại trừ việc chúng đã trải qua bước kích hoạt nên có thể hoạt động chống lại mầm bệnh hiệu quả  ngay khi tiếp xúc với kháng nguyên.

Các hình thức kích hoạt miễn dịch nhân tạo

Miễn dịch nhân tạo có thể được xây dựng hiệu quả thông qua nhiều cách khác nhau, chủ yếu là tiêm chủng và tiêm huyết thanh.

1. Tiêm vắc xin là cách phòng bệnh chủ động và hiệu quả

Tiêm chủng là phương pháp chủ động, phổ biến và được sử dụng rộng rãi nhất để xây dựng khả năng miễn dịch nhân tạo. Vắc xin là chế phẩm sinh học có chứa mầm bệnh đã được làm suy yếu, bất hoạt. Khi được tiêm vào cơ thể, vắc xin kích thích hệ thống miễn dịch tạo ra phản ứng bảo vệ mà không gây bệnh.

Vắc xin có vai trò then chốt trong việc ngăn ngừa nhiều loại bệnh truyền nhiễm, từ các bệnh ở trẻ em như sởi và bại liệt cho đến các bệnh theo mùa như cúm. Ngoài ra, vắc xin bảo vệ sức khỏe cho những người thường xuyên phải đi công tác nước ngoài, làm việc trong môi trường có nguy cơ cao mắc bệnh truyền nhiễm. Thêm vào đó, tiêm chủng đảm bảo cho người đi du lịch có một chuyến đi an toàn và khỏe mạnh khi tham quan các khu vực có một số bệnh lưu hành hoặc phổ biến (sốt vàng, thương hàn, viêm não Nhật Bản,...).

Để vắc xin tạo ra hiệu quả miễn dịch nhân tạo tốt nhất, người đi tiêm chủng cần lưu ý:

• Tuân thủ lịch tiêm chủng khuyến cáo của bác sĩ, tiêm vắc xin đầy đủ đúng lịch, đặc biệt là các loại vắc xin cần tiêm nhắc lại.
• Hoàn thành đầy đủ các mũi theo phác đồ tiêm chủng của từng loại vắc xin.
• Lưu cẩn thận hồ sơ tiêm chủng, bao gồm loại vắc xin, ngày tiêm và phản ứng phụ.
• Đảm bảo đến cơ sở tiêm chủng có hệ thống bảo quản vắc xin chất lượng cao, có đội ngũ bác sĩ, điều dưỡng có chứng chỉ và thực hành thuần thục quy trình an toàn tiêm chủng do Bộ Y tế ban hành.

2. Tiêm huyết thanh miễn dịch giúp tạo miễn dịch tạm thời

Tiêm huyết thanh là việc sử dụng các kháng thể được hình thành trước từ các cá nhân hoặc động vật trước đây đã tiếp xúc với mầm bệnh. Cách tiếp cận này cung cấp sự bảo vệ ngay lập tức chống lại các bệnh nhiễm trùng cụ thể nhưng kháng thể chỉ tồn tại trong thời gian ngắn hạn.

Tiêm huyết thanh thường được sử dụng để dự phòng sau phơi nhiễm ở những người đã tiếp xúc với một số mầm bệnh nhất định, ví dụ như virus bệnh dại hoặc độc tố uốn ván. Huyết thanh cũng được sử dụng trong quá trình điều trị cho người bị suy giảm miễn dịch hoặc người không thể đáp ứng miễn dịch hiệu quả với việc tiêm chủng.

Sự bảo vệ của huyết thanh có hiệu quả ngay lập tức, tuy nhiên, chỉ diễn ra tạm thời và thường kéo dài trong vài tuần đến vài tháng. Nhìn chung, tiêm huyết thanh không tạo ra khả năng miễn dịch lâu dài hoặc kích thích hệ thống miễn dịch tạo ra kháng thể. Do đó, huyết thanh không thích hợp để thiết lập khả năng miễn dịch bền vững chống lại nhiễm trùng tái phát.

Ưu điểm và nhược điểm của miễn dịch nhân tạo so với miễn dịch tự nhiên

Cách tăng cường hệ miễn dịch để kích hoạt miễn dịch nhân tạo

1. Ăn uống khoa học

Dinh dưỡng đóng vai trò cơ bản trong việc hỗ trợ chức năng miễn dịch và sức khỏe tổng thể. Một chế độ ăn giàu chất dinh dưỡng thiết yếu, vitamin và chất chống oxy hóa có thể tăng cường hệ thống miễn dịch nhân tạo và khả năng chống nhiễm trùng. Các chiến lược ăn uống khoa học bao gồm:

• Chế độ ăn uống cân bằng: Áp dụng chế độ ăn uống đa dạng và cân bằng bao gồm trái cây, rau, ngũ cốc nguyên hạt, protein nạc và chất béo lành mạnh để cung cấp các chất dinh dưỡng thiết yếu cần thiết cho chức năng miễn dịch.
• Bổ sung thực phẩm giàu chất chống oxy hóa: thêm vào thực đơn các loại thực phẩm giàu chất chống oxy hóa như quả mọng, trái cây họ cam quýt, rau xanh và các loại hạt giúp bảo vệ tế bào khỏi bị hư hại do các gốc tự do gây ra và hỗ trợ sức khỏe miễn dịch.
• Probiotic và thực phẩm lên men: thường xuyên tiêu thụ thực phẩm chứa men vi sinh như sữa chua, và rau lên men giúp thúc đẩy hệ vi sinh vật đường ruột khỏe mạnh, đóng vai trò quan trọng trong việc điều hòa miễn dịch.

2. Ngủ nghỉ khoa học

Giấc ngủ chất lượng hỗ trợ các quá trình miễn dịch khác nhau, bao gồm việc sản xuất các protein điều chỉnh phản ứng miễn dịch cytokin. Cách chăm sóc giấc ngủ bao gồm:

• Lịch trình ngủ nhất quán: hãy đi ngủ và thức dậy vào cùng một khung giờ mỗi ngày (ví dụ ngủ lúc 11 giờ tối và dậy vào 7 giờ sáng), kể cả vào ngày cuối tuần.
• Môi trường ngủ: tạo môi trường ngủ thoải mái và thuận lợi bằng cách giảm tiếng ồn, ánh sáng và không để các thiết bị điện tử trên giường.
• Thư giãn trước khi ngủ: hít thở sâu, thiền hoặc giãn cơ nhẹ nhàng trước khi đi ngủ để chìm vào giấc ngủ nhanh hơn và cải thiện chất lượng giấc ngủ.

3. Thể dục thể thao

Tập thể dục có thể giúp cải thiện tuần hoàn, giảm viêm và thúc đẩy sự di chuyển hiệu quả của các tế bào miễn dịch nhân tạo và tự nhiên khắp cơ thể. Các chuyên gia đưa ra hướng dẫn chung về việc vận động thể chất ở người lớn như sau:

• Tập thể dục thường xuyên: tập thể dục nhịp điệu cường độ vừa phải ít nhất 150 phút hoặc 75 phút tập thể dục nhịp điệu cường độ mạnh mỗi tuần, cùng với các hoạt động tăng cường cơ bắp trong 2 ngày trở lên mỗi tuần.
• Hoạt động đa dạng: Tham gia vào nhiều hoạt động khác nhau mà bạn yêu thích, chẳng hạn như đi bộ, chạy bộ, bơi lội, đạp xe hoặc rèn luyện sức mạnh, để tăng cường thể lực tổng thể và sức khỏe miễn dịch.
• Tính nhất quán: Thiết lập thói quen tập thể dục nhất quán và tăng dần thời lượng cũng như cường độ tập luyện theo thời gian để tối đa hóa lợi ích.

4. Quản lý căng thẳng

Căng thẳng mãn tính có thể làm suy yếu hệ thống miễn dịch và tăng khả năng nhiễm trùng. Các phương pháp khoa học giúp quản lý căng thẳng hiệu quả bao gồm:

• Thực hành chánh niệm và thiền định: Thực hành thiền chánh niệm, các bài tập thở sâu hoặc yoga để thúc đẩy thư giãn và giảm mức độ căng thẳng.
• Tập thói quen quản lý stress lành mạnh: chẳng hạn như viết nhật ký, dành thời gian hòa mình với thiên nhiên, tham gia vào các sở thích hoặc tìm kiếm sự hỗ trợ từ bạn bè và gia đình.
• Ưu tiên xây dựng lối sống cân bằng: duy trì lối sống cân bằng bằng cách ưu tiên chăm sóc bản thân, đặt ra các mục tiêu thực tế và thiết lập các ranh giới để ngăn ngừa kiệt sức và căng thẳng mãn tính.

⇒ Xem thêm: 12 cách tăng cường hệ miễn dịch cho cơ thể hiệu quả

Tiêm chủng là một công cụ mạnh mẽ không chỉ mang lại sự bảo vệ trực tiếp chống lại các bệnh cụ thể mà còn nâng cao khả năng miễn dịch cộng đồng, bảo vệ những nhóm dân cư dễ bị tổn thương. Vắc xin kích thích hệ thống miễn dịch tạo ra các phản ứng có mục tiêu, tạo ra kháng thể và thúc đẩy khả năng miễn dịch nhân tạo lâu dài. Ngoài tiêm chủng, các yếu tố về lối sống như dinh dưỡng, giấc ngủ, tập thể dục và kiểm soát căng thẳng đóng vai trò then chốt trong việc củng cố khả năng miễn dịch nhân tạo.