Zona thần kinh có tái phát không? Điều trị như thế nào?

Zona thần kinh là bệnh lý truyền nhiễm với các triệu chứng lâm sàng điển hình khá tương đồng với thủy đậu, tác nhân gây bệnh cũng cùng loại với thủy đậu. Thủy đậu có tỷ lệ tái phát rất thấp, hầu như rất hiếm tái phát, thay vào đó thường tiến triển thành zona. Vậy zona thần kinh có tái phát không? Đâu là đối tượng dễ tái phát zona? Điều trị zona tái phát ra sao? Phòng ngừa thế nào?

Bị zona thần kinh có tái phát không?

CÓ. Zona thần kinh hoàn toàn có thể tái phát nếu gặp một số điều kiện thuận lợi. Bản chất của zona thần kinh là bệnh truyền nhiễm cấp tính gây nhiễm trùng ngoài da do virus Varicella Zoster (VZV) cùng loại với virus thủy đậu gây ra. VZV không bị đào thải ra khỏi cơ thể sau khi người bệnh khỏi thủy đậu mà tiếp tục tồn tại dưới dạng tiềm tàng tại các hạch thần kinh cảm giác.

Dựa vào cơ chế hoạt động này của VZV, khi mắc zona thần kinh lần đầu và khỏi bệnh, hệ miễn dịch tự nhiên của cơ thể đã trải qua “huấn luyện” và có năng lực áp chế lại khả năng hoạt động của VZV, nhưng VZV vẫn chưa bị loại bỏ mà tiếp tục khu trú tại các tế bào thần kinh tủy sống mà không gây ra bất kỳ triệu chứng nào. Khi hệ miễn dịch và sức đề kháng bị suy giảm do tâm lý căng thẳng, bệnh tật hay tuổi tác, VZV thoát khỏi sự trấn áp của hệ miễn dịch, tái hoạt động và gây ra tình trạng tái phát bệnh zona thần kinh.

Tỷ lệ tái phát zona thần kinh

Theo kết quả nghiên cứu của nhóm nghiên cứu khoa học Y khoa Hàn Quốc vào tháng 01/2019 về “Tỷ lệ tái phát của zona thần kinh và các yếu tố nguy cơ” cho thấy, tỷ lệ mắc zona thần kinh tại Hàn Quốc là 5,1 trên 1.000 người/năm và tỷ lệ tái phát zona thần kinh là 12 trên 1.000 dân/năm sau thời điểm mắc bệnh lần đầu. (1)

Theo một nghiên cứu khác vào tháng 05/2020 tại Hoa Kỳ của nhóm nghiên cứu được được đăng trên tạp chí bệnh truyền nhiễm (Mỹ), tỷ lệ tái phát zona thần kinh là 10,96 trên 1.000 dân/năm với nguy cơ tái phát sau 10 năm kể từ thời điểm mắc bệnh lần đầu là 10,26%.

Tháng 09/2021, một nghiên cứu tại Mỹ trên mẫu 1.846.572 người/năm cho thấy, đã có 17.413 người mắc zona lần đầu với tỷ lệ tái phát 3,9% (675 người), tức 11,05 trên 1.000 người/năm. (2)

Nguyên nhân gây ra zona thần kinh tái phát

Sau khi mắc zona thần kinh lần đầu, VZV không bị cơ thể đào thải hoàn toàn mà tìm đến và khu trú tại các hạch thần kinh cảm giác mà không gây bệnh. Nguyên nhân là do hệ miễn dịch của cơ thể ức chế khả năng hoạt động của VZV thông qua cơ chế miễn dịch trung gian tế bào, đây là cơ chế các tế bào lympho T trong cơ thể gây ra các tác động trung gian giúp sinh đáp ứng miễn dịch chống lại tế bào bị nhiễm virus, vi khuẩn hoặc các tế bào bất thường.

Sau một khoảng thời gian nhất định, khi miễn dịch suy giảm, hoặc do yếu tố môi trường, stress… VZV “thoát khỏi” sự trấn áp của cơ chế miễn dịch trung gian tế bào, tái kích hoạt khả năng hoạt động, nhân lên tại chỗ và di chuyển dọc theo các hạch thần kinh tủy sống trên khắp cơ thể, gây viêm, làm tổn thương hạch thần kinh, làm tái phát zona thần kinh.

Theo các nghiên cứu, cơ chế miễn dịch qua trung gian tế bào hoạt động tốt khoảng 3 - 6 tuần sau khi mắc bệnh zona và giảm dần sau 1 năm, dẫn đến tình trạng tỷ lệ tái phát zona thần kinh trong 12 tháng đầu sau khi bệnh khởi phát là thấp hơn và tăng dần đều sau 1 năm. (3)

Ai dễ bị tái phát zona thần kinh?

Theo nghiên cứu của The National Center for Biotechnology Information, Trung tâm Thông tin Công nghệ sinh học Quốc gia dựa trên dữ liệu của những người sử dụng dịch vụ bảo hiểm cho việc điều trị Zona tại Mỹ suốt hơn 10 năm (2002 - 1013) cho thấy:

• Người lớn tuổi từ 51 - 70 tuổi: Bước qua độ tuổi 50, hệ miễn dịch và sức đề kháng thường suy giảm nghiêm trọng, khả năng kiểm soát và chống lại VZV bị giảm sút, nguy cơ cao tái phát zona thần kinh.
• Phụ nữ: Những yếu tố sinh lý và đặc trưng hormone nữ giới có thể làm suy giảm khả năng miễn dịch, thúc đẩy tái phát zona thần kinh. Một nghiên cứu tại Úc cho thấy, tỷ lệ tái zona thần kinh ở nữ giới cao hơn so với nam giới. Ở nam giới, tỷ lệ tái phát là 4% và ở nữ giới là 7% sau 8 năm mắc bệnh lần đầu tiên.
• Người bị suy giảm miễn dịch: Những người dùng thuốc ức chế khả năng phản ứng của hệ miễn dịch để điều trị bệnh, người mắc HIV, bạch hầu, ung thư,... đều có hệ miễn dịch bị suy yếu, là yếu tố vô cùng thuận lợi cho VZV tái kích hoạt và gây ra bệnh zona thần kinh một lần nữa.
• Người có các khối u ác tính về huyết học: Các bệnh lý liên quan đến hệ thống huyết học, nghiêm trọng nhất là ung thư huyết có thể làm suy giảm hệ thống miễn dịch trầm trọng, tạo điều kiện thuận lợi cho VZV tái kích hoạt và làm tái phát zona thần kinh.
• Người mắc các bệnh tự miễn: Các bệnh lý tự miễn xảy ra khi hệ thống miễn dịch của cơ thể bị rối loạn khả năng nhận biết và phân biệt các kháng nguyên bên ngoài và tự kháng nguyên, khiến VZV dễ dàng hoạt động trở lại và gây tái phát zona thần kinh. Các bệnh lý tự miễn thường gặp gồm có Lupus ban đỏ, viêm ruột, viêm khớp dạng thấp, đa xơ cứng, Addison,...
• Ngoài ra, những người bị mắc các tình trạng rối loạn sức khỏe tim mạch như rối loạn lipid máu, cao huyết áp hoặc bị đau thần kinh sau Herpes kéo dài hơn 30 - 90 ngày có nguy cơ cao hơn bị tái phát zona thần kinh.

Dấu hiệu nhận biết zona thần kinh tái phát

Zona thần kinh tái phát có triệu chứng tương tự như lần tiên phát, ban đầu những vùng da phía trên các hạch thần kinh bị VZV tấn công sẽ ửng đỏ thành từng nốt khoảng vài centimet, hơi nề nhẹ, sưng lên cao hơn so với vùng da xung quanh khoảng vài milimet, gây ngứa ngáy, kèm theo các triệu chứng toàn thân khác như hơi rát nhẹ, ớn lạnh, nhức đầu, mệt mỏi, sốt nhẹ,...

Sau vài ngày, zona thần kinh tái phát sẽ tiến đến giai đoạn toàn phát, những vùng da ửng đỏ sẽ bắt đầu mọc lên những nốt mụn nhỏ chứa dịch trắng trong sau đó đục dần hóa mủ, căng tức, dễ vỡ, khi vỡ sẽ gây chảy dịch, vết thương khô lại, đóng mài, bong vảy và hồi phục. Triệu chứng toàn thân của zona thần kinh tái phát giai đoạn toàn phát sẽ là cảm giác đau rát, nhức nhói, ngứa ngáy, mệt mỏi và khó chịu ở mức độ nghiêm trọng hơn so với giai đoạn khởi phát, ảnh hưởng nặng nề đến tâm lý của người bệnh.

Tuy nhiên, ở giai đoạn tái phát, diễn biến của các triệu chứng do zona thường nhẹ, nhanh khỏi hơn so với lần trước đó và những tổn thương ngoài da thường xuất hiện một vị trí khác so với vị trí tổn thương lần đầu.

Cách điều trị zona thần kinh tái phát

Nguyên tắc điều trị zona thần kinh nói chung và zona thần kinh sau khi tái phát nói riêng là đảm bảo thời gian tiến hành thực hiện các phương pháp điều trị càng sớm càng tốt sau 72 giờ đầu khi có biểu hiện hoặc nghi ngờ biểu hiện khởi phát của zona thần kinh. Do đó, ngay sau khi phát hiện những triệu chứng nghi ngờ zona thần kinh tái phát, người bệnh cần đến gặp bác sĩ ngay lập tức để được thăm khám, chẩn đoán và chỉ định điều trị, hướng dẫn chăm sóc khoa học và đúng cách.

Zona thần kinh tuy là bệnh ngoài da nhưng với những tác động gốc từ các rễ thần kinh cảm giác của cơ thể bệnh gây ra những cơn đau bỏng rát dai dẳng vô cùng khó khăn trong sinh hoạt, do đó các bác sĩ chuyên khoa có thể chỉ định sử dụng một số loại thuốc kháng virus khi zona thần kinh tái phát. Các loại thuốc kháng virus thường được sử dụng trong việc hỗ trợ điều trị zona thần kinh gồm có (lưu ý việc sử dụng các loại thuốc điều trị phải có khuyến cáo từ bác sĩ):

• Valacyclovir: là thuốc kháng virus chứa thành phần Valacyclovir, nhanh chóng được chuyển hóa thành acyclovir sau khi được cơ thể dung nạp, có khả năng ức chế cạnh tranh với ADN của virus, gây tác động phá vỡ cấu trúc chuỗi ADN của virus, ngăn cản virus hoạt động và phát triển, giúp giảm triệu chứng, đẩy nhanh thời gian khỏi bệnh.
• Famciclovir: là thuốc ngăn cản quá trình hoạt động và gây bệnh của virus, giúp làm giảm thiểu triệu chứng, mức độ nghiêm trọng của bệnh lý và thời gian mắc bệnh, thúc đẩy quá trình làm lành thương tổn ngoài da, ngăn chặn sự lan rộng của virus sang các hạch thần kinh khác ở những đối tượng có hệ miễn dịch bị suy yếu.
• Aciclovir: chứa thành phần Agiclovir, có khả năng tạo ra áp lực, gây ức chế khả năng hoạt động của virus, hạn chế nguy cơ nhân lên, phát triển và lây lan của virus, giảm tải áp lực bất lợi đến hệ miễn dịch của cơ thể, giúp hệ miễn dịch cải thiện, tăng cường khả năng chống lại virus gây bệnh zona thần kinh.

Các nốt mụn nước sau khi bị bể, gây tràn dịch mủ, tạo ra vết thương hở, nguy cơ cao tiếp xúc với các tác nhân gây hại bên ngoài môi trường như bụi bẩn, tế bào biểu bì chết, các vi khuẩn, vi nấm,... gây ra tình trạng nhiễm trùng nặng nề hơn, thậm chí bội nhiễm. Trong những trường hợp xuất hiện tình trạng nhiễm trùng phụ hoặc bội nhiễm vết thương zona, các bác sĩ chuyên khoa có thể cân nhắc chỉ định sử dụng thêm kháng sinh nhằm đẩy lùi sự tấn công của các tác nhân bên ngoài, giảm thiểu triệu chứng, kháng khuẩn, kháng viêm, hạn chế tình trạng viêm loét nặng nề và lan rộng của vết thương.

Khi tình trạng bệnh lý diễn biến phức tạp, các cơn đau thần kinh tăng mức độ đau nhức kéo dài dai dẳng, khiến người bệnh khó chịu, suy nhược và kiệt sức, các bác sĩ chuyên khoa có thể sẽ chỉ định sử dụng các loại thuốc giảm đau, thuốc kháng histamin dạng uống để giảm ngứa, giảm đau, làm dịu đi đáng kể các triệu chứng khó chịu, hỗ trợ cải thiện cảm xúc và tâm lý bệnh nhân, thúc đầy cơ thể phục hồi, đẩy nhanh quá trình khỏi bệnh và phục hồi.

Phòng ngừa zona thần kinh tái phát

Zona thần kinh gây ra các triệu chứng khó chịu, nguy cơ biến chứng nguy hiểm và di chứng kéo dài, gây ra nhiều bất tiện và ảnh hưởng cảm xúc tiêu cực cho người bệnh. Do đó, nếu chẳng may mắc bệnh một lần, nên thực hiện chủ động và nghiêm túc các biện pháp phòng ngừa nguy cơ zona thần kinh tái phát bằng cách xây dựng lối sống lành mạnh, tăng cường chăm sóc sức khỏe khoa học và tiêm chủng các loại vắc xin đầy đủ để tăng cường đề kháng cơ thể.

• Tiêm phòng vắc xin: Cần chủ động tiêm ngừa vắc xin đầy đủ để kích thích cơ thể sinh kháng thể, tăng cường miễn dịch, giảm thiểu tối đa nguy cơ mắc cả bệnh thủy đậu và zona thần kinh.Vắc xin Shingrix được chỉ định chủng ngừa cho người lớn từ 50 tuổi trở lên và người từ 18 tuổi trở lên có nguy cơ mắc bệnh zona, áp dụng phác đồ tiêm 2 liều tiêm có khoảng cách cụ thể như sau:

  Đối với người từ 18 tuổi trở lên có nguy cơ cao mắc Zona thần kinh (người bị suy giảm miễn dịch hoặc bị ức chế miễn dịch hoặc có khả năng bị ức chế miễn dịch do bệnh lý/liệu pháp điều trị …)

  Lịch tiêm 2 mũi như sau:

  • Mũi 1: lần tiêm đầu tiên
  • Mũi 2: 1 tháng sau mũi 1

  Đối với người từ 50 tuổi trở lên (hệ miễn dịch bình thường)

  Lịch tiêm 2 mũi như sau:

  • Mũi 1: lần tiêm đầu tiên
  • Mũi 2: 2 tháng sau mũi 1
• Chăm sóc sức khỏe toàn diện: Zona thần kinh tái phát khi cơ chế miễn dịch trung gian qua tế bào bị suy yếu, do đó, để phòng ngừa zona thần kinh tái phát, cần xây dựng và duy trì hệ miễn dịch và sức đề kháng cơ thể khỏe mạnh. Tuân thủ chế độ sinh hoạt lành mạnh, khoa học; thực hiện chế độ vận động thể chất đều đặn; chế độ dinh dưỡng đầy đủ chất; chế độ quản lý cân nặng hợp lý và loại bỏ hoàn toàn các thói quen xấu càng sớm càng tốt như thức khuya, stress, tiêu thụ chất kích thích và đồ ăn cay nóng, đóng hộp, lười vận động tinh thần và thể chất,...
• Loại bỏ thói quen xấu: Việc cắt đứt thói quen sử dụng các chất kích thích như thuốc lá, rượu bia và các chất gây hại khác cho hệ miễn dịch sẽ làm giảm nguy cơ mắc các loại bệnh lý, bao gồm cả zona thần kinh.
• Thăm khám sức khỏe định kỳ: Thăm khám sức khỏe định kỳ giúp phát hiện sớm những dấu hiệu mắc bệnh zona thần kinh từ giai đoạn sớm, kịp thời điều trị tích cực trong khoảng “thời gian vàng” 72 giờ sau khởi phát triệu chứng, điều này giúp giảm thiểu nguy cơ biến chứng, di chứng và tái phát. Các chuyên gia khuyến cáo mọi đối tượng nên thực hiện thăm khám sức khỏe định kỳ mỗi nửa năm một lần, bởi theo nhiều nghiên cứu, sức khỏe con người sẽ có những thay đổi đáng kể theo chu kỳ mỗi 6 tháng.

Vậy zona thần kinh có tái phát không? Hoàn toàn có thể tái phát khi khả năng phản ứng của hệ miễn dịch không còn đủ khả năng “chế ngự” VZV, khiến chúng tái kích hoạt và gây bệnh. Chưa có bất kỳ nghiên cứu nào có thể xác định rõ số lần tái phát của zona thần kinh, bất cứ khi nào cơ thể suy nhược, hệ miễn dịch suy yếu, zona thần kinh có thể tái phát. Do đó, việc duy trì sức khỏe và tăng cường hệ miễn dịch cơ thể là vô cùng quan trọng trong việc ngăn ngừa mắc bệnh zona và ngăn chặn nguy cơ zona tái phát.