Phân biệt tiêu chảy do vi khuẩn và virus để điều trị đúng cách

Tiêu chảy là vấn đề tiêu hóa phổ biến ở cả trẻ em và người lớn, có thể gây mất nước, mệt mỏi và ảnh hưởng nghiêm trọng đến sức khỏe nếu không được điều trị đúng cách. Trong số các nguyên nhân gây tiêu chảy, nhiễm vi khuẩn và virus là hai tác nhân hàng đầu nhưng lại có biểu hiện tương đối giống nhau, khiến nhiều người dễ nhầm lẫn. Vậy làm sao để phân biệt tiêu chảy do vi khuẩn và virus? Cùng tìm hiểu chi tiết trong bài viết dưới đây.

Tìm hiểu tổng quan về tiêu chảy

1. Tiêu chảy là gì?

Tiêu chảy là tình trạng người bệnh đi ngoài phân lỏng hoặc phân nước từ 3 lần trở lên trong một ngày. Trong tiếng Anh, tiêu chảy còn được viết là diarrhea (theo Mỹ) hoặc diarrhoea (theo Anh). Đây là một vấn đề rối loạn tiêu hóa phổ biến, thường kéo dài vài ngày và có thể gây mất nước nghiêm trọng nếu không được xử lý đúng cách.

Tuy nhiên, cần lưu ý phân mềm, lỏng ở trẻ sơ sinh bú mẹ hoàn toàn là điều bình thường và không được coi là tiêu chảy, nếu không kèm theo các dấu hiệu bất thường khác như sốt, bỏ bú hoặc mất nước.

2. Phân loại tiêu chảy

Tiêu chảy được chia thành 4 cấp độ dựa trên thời gian mắc, cơ chế gây bệnh và đặc điểm phân. Cụ thể:

• Tiêu chảy cấp tính: Kéo dài dưới khoảng 1 tuần, thường gặp ở trẻ nhỏ. Biểu hiện là đi ngoài phân lỏng nhiều nước và số lần đại tiện nhiều hơn 3 lần/ngày. Nguyên nhân chủ yếu do nhiễm khuẩn, virus hoặc thực phẩm bẩn. Nếu không xử lý kịp thời có thể gây mất nước nghiêm trọng.
• Tiêu chảy mạn tính: Là tình trạng đi ngoài phân lỏng kéo dài trên 4 tuần, hoặc tái phát nhiều lần trong một khoảng thời gian. Dạng tiêu chảy này ảnh hưởng đến hấp thu dinh dưỡng, đe dọa sức khỏe nếu kéo dài. (2)
• Tiêu chảy thẩm thấu: Tiêu chảy thẩm thấu xảy ra khi cơ thể không hấp thu được đầy đủ các chất điện giải, nước và dinh dưỡng, khiến nước bị giữ lại trong lòng ruột và gây ra tình trạng phân lỏng. Lượng phân thải ra thường dao động từ 250ml đến 1 lít mỗi ngày, tùy theo mức độ nặng nhẹ. (3)
• Tiêu chảy xuất tiết: Do rối loạn hấp thu và bài tiết ở ruột, khiến nước và điện giải bị mất liên tục, kể cả khi người bệnh không ăn uống. Dạng này thường nghiêm trọng và cần can thiệp y tế.

3. Khi nào tiêu chảy là dấu hiệu cảnh báo bệnh lý nghiêm trọng?

Tiêu chảy kéo dài không dứt có thể là dấu hiệu của các bệnh lý nghiêm trọng. Khi xuất hiện một hoặc nhiều triệu chứng dưới đây, người bệnh cần được đưa đến cơ sở y tế để kiểm tra và điều trị kịp thời:

• Tiêu chảy không cải thiện hoặc kéo dài quá 48 giờ.
• Có dấu hiệu mất nước như khô môi, tiểu ít, chóng mặt, mệt mỏi.
• Xuất hiện cơn đau dữ dội ở vùng bụng hoặc trực tràng.
• Phân có lẫn máu, chuyển màu đen hoặc bất thường rõ rệt.
• Tiêu chảy kèm sốt cao trên 38 độ C (101 độ F). (4)
• Tiêu chảy liên quan đến tác dụng phụ hoặc dị ứng của thuốc ở người sử dụng kháng sinh gây mất cân bằng hệ vi sinh đường ruột, dẫn đến tiêu chảy do Clostridium difficile. Đây là một loại nhiễm trùng rất nghiêm trọng. Ngoài ra, bệnh nhân ung thư điều trị bằng hóa trị có thể bị tiêu chảy nặng do ảnh hưởng đến niêm mạc ruột.

Nguyên nhân gây tiêu chảy

Tiêu chảy có thể do nhiều nguyên nhân khác nhau, trong đó phổ biến nhất là do nhiễm virus và vi khuẩn qua thực phẩm, nước uống hoặc tiếp xúc với người bệnh.

1. Các loại virus phổ biến gây tiêu chảy

Virus là nguyên nhân phổ biến nhất gây viêm dạ dày ruột cấp tính không chỉ tại Hoa Kỳ mà còn trên toàn cầu. Chúng chiếm tỷ lệ lớn trong các trường hợp tiêu chảy cấp mắc phải trong cộng đồng, đặc biệt ở trẻ nhỏ và người có hệ miễn dịch suy yếu. Những loại virus thường gặp gây tiêu chảy bao gồm:

• Norovirus: Nguyên nhân phổ biến gây tiêu chảy cấp ở người lớn và dễ lây lan trong môi trường tập thể.
• Rotavirus: Tác nhân hàng đầu gây tiêu chảy cấp tính và mất nước ở trẻ em.
• Adenovirus đường ruột: Gây tiêu chảy kéo dài, thường gặp ở trẻ em.
• Astrovirus: Thường gây tiêu chảy nhẹ, chủ yếu ở trẻ nhỏ và người già.
• Cytomegalovirus (CMV): Gây tiêu chảy nghiêm trọng ở người có hệ miễn dịch yếu.
• Các virus viêm gan (như viêm gan A): Có thể kèm theo triệu chứng tiêu hóa như tiêu chảy trong giai đoạn cấp.
• Virus SARS-CoV-2 (COVID-19): Bên cạnh triệu chứng hô hấp, còn có thể gây buồn nôn, nôn mửa và tiêu chảy ở nhiều trường hợp.

2. Các loại vi khuẩn thường gây tiêu chảy

Các tác nhân vi khuẩn là nguyên nhân phổ biến gây tiêu chảy, đặc biệt trong các trường hợp lây qua thực phẩm và nước uống không đảm bảo vệ sinh. Những loại vi khuẩn thường gặp bao gồm:

• Vi khuẩn Vibrio cholerae gây bệnh tả;
• Vi khuẩn Salmonella typhy gây bệnh thương hàn;
• Shigella;
• Campylobacter jejuni;
• Yersinia enterocolitica;
• Clostridioides difficile (C. difficile);
• Escherichia coli (E. coli)...

Mặc dù phần lớn các trường hợp nhiễm khuẩn đường ruột có thể tự khỏi, nhưng một số có thể dẫn đến biến chứng nghiêm trọng như nhiễm trùng huyết, co giật, hội chứng urê huyết tán máu (HUS), hội chứng Guillain-Barré, thậm chí tử vong, đặc biệt ở trẻ nhỏ và người cao tuổi.

Phân biệt tiêu chảy do vi khuẩn và virus

Tiêu chảy do virus và vi khuẩn là hai nguyên nhân phổ biến nhất gây ra tình trạng này, đặc biệt ở trẻ em. Mặc dù có những triệu chứng chung như đi ngoài phân lỏng nhiều lần, nhưng vẫn có những điểm khác biệt. Dưới đây là bảng phân biệt tiêu chảy do vi khuẩn và virus chi tiết, đầy đủ nhất:

Hướng dẫn xử trí tiêu chảy do virus và vi khuẩn

Sau khi đã phân biệt tiêu chảy do vi khuẩn và virus, cũng có nhiều người quan tâm đến việc làm thế nào để xử trí tình trạng này. Theo các chuyên gia, dù là tiêu chảy do virus hay vi khuẩn thì nguyên tắc xử trí ban đầu vẫn tập trung vào việc bù nước và điện giải để ngăn ngừa biến chứng nguy hiểm. Cụ thể:

1. Tiêu chảy do virus

Tiêu chảy do virus thường là bệnh lý cấp tính, có thể tự khỏi mà không cần dùng thuốc. Tuy nhiên, để rút ngắn thời gian bệnh và giảm bớt khó chịu, người bệnh nên áp dụng các biện pháp hỗ trợ sau:

• Bù nước và điện giải kịp thời: Tiêu chảy làm mất nước rất nhanh, đặc biệt ở trẻ nhỏ và người lớn tuổi. Uống ORS (dung dịch bù nước điện giải) là giải pháp quan trọng giúp phòng ngừa mất nước và giữ cân bằng điện giải trong cơ thể.
• Ăn uống nhẹ nhàng, dễ tiêu: Ưu tiên các món ăn như cháo loãng, súp, cơm trắng hoặc bánh mì khô. Tránh thực phẩm nhiều dầu mỡ, cay nóng hoặc khó tiêu để không làm nặng thêm tình trạng tiêu chảy.
• Nghỉ ngơi đầy đủ: Cơ thể cần năng lượng để phục hồi hệ miễn dịch. Vì vậy, hãy để người bệnh được nghỉ ngơi thoải mái, hạn chế hoạt động gắng sức trong giai đoạn đang bị tiêu chảy.
• Dùng thuốc điều trị triệu chứng khi cần: Nếu có biểu hiện nôn mửa nhiều hoặc đau bụng, có thể sử dụng thuốc chống nôn hoặc giảm đau theo hướng dẫn của bác sĩ. Tuyệt đối không tự ý dùng kháng sinh, vì thuốc này không có tác dụng với virus.
• Bổ sung kẽm cho trẻ em: WHO và UNICEF khuyến cáo bổ sung kẽm cho trẻ nhỏ bị tiêu chảy cấp, giúp rút ngắn thời gian bệnh, giảm mức độ nghiêm trọng và ngăn ngừa tái phát.

2. Tiêu chảy do vi khuẩn

Tiêu chảy do vi khuẩn có thể nghiêm trọng hơn và đôi khi cần điều trị bằng kháng sinh theo chỉ định của bác sĩ. Các biện pháp xử trí bao gồm:

• Chăm sóc hỗ trợ: Hầu hết các trường hợp tiêu chảy cấp tính tự giới hạn và cần chăm sóc hỗ trợ. Bù nước là phương pháp điều trị chính. Dung dịch bù nước chứa nước, đường và muối là lựa chọn tốt nhất, có thể sử dụng các dung dịch bù nước có sẵn trên thị trường hoặc theo hướng dẫn của WHO.
  • Cách bù nước: Khi trẻ có thể uống, bắt đầu bổ sung ORS bằng đường uống từng thìa nhỏ, 5 – 10 ml mỗi 1 – 2 phút để tránh quá tải chất lỏng vào dạ dày. Đối với các bệnh nhân không thể uống hoặc bị mất nước nặng, truyền dịch tĩnh mạch (IVF) sẽ được chỉ định.
  • Ở trẻ em, truyền dịch tĩnh mạch được chỉ định khi trẻ có dấu hiệu mất nước nặng như: khô môi, mắt trũng, da mất đàn hồi, quấy khóc hoặc lừ đừ. Ngoài ra, nếu trẻ không thể uống được hoặc nôn nhiều, không thể bù nước bằng đường uống, hoặc bị tiêu chảy kéo dài kèm sốt cao, mệt mỏi, giảm ăn uống thì cũng cần được truyền dịch. Trường hợp nghi ngờ sốc mất nước với biểu hiện da lạnh, thở nhanh, mạch yếu, tiểu ít là tình trạng khẩn cấp cần can thiệp ngay.
  • Ở người lớn, truyền dịch cần thiết khi người bệnh bị tiêu chảy mất nước nặng, đi ngoài nhiều lần trong ngày, kèm theo nôn ói nhiều. Những người mệt mỏi, tụt huyết áp, chóng mặt, không thể uống đủ nước cũng nên được truyền dịch. Ngoài ra, người cao tuổi hoặc có bệnh lý nền dễ bị rối loạn điện giải, hoặc có biến chứng như rối loạn tri giác, sốc hay suy thận nhẹ cũng cần được theo dõi và truyền dịch kịp thời để tránh biến chứng nặng.
• Thực phẩm và dinh dưỡng: Sau khi bù nước, bệnh nhân cần được khuyến khích ăn thực phẩm giàu dinh dưỡng để giúp phục hồi sức khỏe. Trẻ sơ sinh vẫn nên tiếp tục bú mẹ. Một số bác sĩ khuyến cáo chế độ ăn BRAT (chuối, gạo, táo, bánh mì nướng) để cải thiện tình trạng tiêu chảy, nhưng vẫn cần nghiên cứu thêm để xác định hiệu quả chính thức của chế độ ăn này.
• Thuốc kháng sinh: Kháng sinh thường chỉ được sử dụng khi tiêu chảy có nguyên nhân do vi khuẩn, đặc biệt là trong các trường hợp nặng với sốt cao hoặc triệu chứng kéo dài. Việc lựa chọn kháng sinh phải dựa trên nguyên nhân vi khuẩn nghi ngờ, mô hình kháng thuốc và tình trạng sức khỏe của bệnh nhân với đáp ứng của thuốc kháng sinh.

Phòng ngừa tiêu chảy do vi khuẩn và virus

Để phòng ngừa tiêu chảy do virus và vi khuẩn, các biện pháp sau đây đóng vai trò then chốt:

1. Tiêm vắc xin

Tiêm/uống vắc xin là một trong những cách phòng ngừa tiêu chảy hiệu quả nhất hiện nay, đặc biệt với các tác nhân phổ biến như virus Rotavirus, trực khuẩn Salmonella (gây thương hàn) và Vibrio cholerae (gây bệnh tả). Hệ thống tiêm chủng VNVC hiện có đầy đủ các loại vắc xin giúp phòng tránh tiêu chảy ở cả trẻ em và người lớn như:

2. Các biện pháp phòng ngừa khác

Bên cạnh việc tiêm vắc xin, cần thực hiện đồng bộ các biện pháp phòng ngừa sau để bảo vệ sức khỏe cho bản thân và cộng đồng:

• Giữ gìn vệ sinh tay đúng cách: Thường xuyên rửa tay bằng xà phòng và nước sạch trong ít nhất 20 giây, đặc biệt sau khi đi vệ sinh, trước khi ăn, sau khi thay tã cho trẻ nhỏ, khi tiếp xúc với động vật hoặc chất thải và sau khi ho hoặc hắt hơi.
• Dùng dung dịch sát khuẩn tay nhanh khi cần thiết: Khi không có điều kiện rửa tay bằng nước và xà phòng, hãy sử dụng dung dịch sát khuẩn chứa cồn để làm sạch tay nhanh chóng và hiệu quả.
• Ăn uống hợp vệ sinh: Thức ăn cần được nấu chín kỹ, đặc biệt là thịt, hải sản, trứng và gia cầm. Chỉ uống nước đã đun sôi hoặc nước đóng chai có kiểm định an toàn.
• Rửa thực phẩm sạch sẽ: Rau củ và trái cây nên được rửa kỹ dưới vòi nước sạch trước khi ăn hoặc chế biến để loại bỏ bụi bẩn và vi khuẩn.
• Bảo quản thực phẩm hợp lý: Phân loại và bảo quản riêng biệt thực phẩm sống và chín để tránh lây nhiễm chéo. Thức ăn đã nấu nếu không dùng ngay nên bảo quản trong tủ lạnh và được hâm nóng kỹ trước khi sử dụng lại.
• Lựa chọn thực phẩm an toàn: Ưu tiên mua thực phẩm từ các cơ sở uy tín, có nguồn gốc rõ ràng, còn hạn sử dụng. Tránh xa những thực phẩm nghi ngờ bị ôi thiu, mốc hoặc không đảm bảo vệ sinh.
• Vệ sinh dụng cụ bếp: Dao, thớt và các dụng cụ chế biến thực phẩm cần được rửa sạch bằng nước nóng và xà phòng sau mỗi lần sử dụng, đặc biệt là sau khi chế biến thực phẩm sống.
• Giữ gìn môi trường sống sạch sẽ: Thường xuyên lau dọn nhà cửa, đặc biệt là các bề mặt hay tiếp xúc như tay nắm cửa, bàn ghế, thiết bị nhà bếp, nhất là khi có người trong nhà bị bệnh.
• Đảm bảo sử dụng nguồn nước an toàn: Nước sinh hoạt cần được xử lý sạch sẽ. Nếu sử dụng nước giếng hoặc nước mưa, cần lọc và khử trùng trước khi dùng để tránh nguy cơ nhiễm bệnh.

⇒ Tham khảo thêm: Phân biệt phân sống và tiêu chảy: Rủi ro nếu điều trị sai cách

Việc phân biệt tiêu chảy do vi khuẩn và virus đóng vai trò quan trọng trong việc đưa ra hướng điều trị phù hợp và kịp thời. Trong khi tiêu chảy do virus thường nhẹ và có thể tự khỏi, thì các trường hợp do vi khuẩn đòi hỏi sự can thiệp y tế để tránh nguy cơ đe dọa sức khỏe. Do đó, khi có dấu hiệu tiêu chảy kéo dài, nặng hoặc kèm theo bất thường, người bệnh không nên chủ quan mà cần được thăm khám sớm. Đặc biệt, để phòng bệnh, trẻ em và người lớn nên tiêm/uống vắc xin phòng Rotavirus, thương hàn, tả đầy đủ, đúng lịch theo khuyến cáo.