Bản chất của vắc xin là gì? Cơ chế phòng bệnh khi tiêm vào cơ thể

Vắc xin - một phát minh vĩ đại của nhân loại, đã góp phần đáng kể vào việc ngăn chặn nhiều dịch bệnh nguy hiểm. Tuy nhiên, không phải ai cũng hiểu rõ bản chất của vắc xin và cơ chế hoạt động của vắc xin trong việc bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây bệnh. Bài viết này sẽ giải thích rõ về bản chất vaccine cũng như cơ chế phòng bệnh khi vắc xin được tiêm vào cơ thể.

Bản chất của vắc xin là gì?

Bản chất của vắc xin là chế phẩm sinh học chứa các kháng nguyên từ mầm bệnh (virus, vi khuẩn), đã được xử lý để không gây bệnh nhưng vẫn kích thích hệ miễn dịch sản sinh kháng thể, giúp cơ thể có khả năng chống lại bệnh tật. Khi tiêm vắc xin, hệ miễn dịch sẽ nhận diện các kháng nguyên này như một "kẻ xâm nhập" và sản xuất ra các kháng thể đặc hiệu. Nếu sau này cơ thể tiếp xúc với mầm bệnh thật, hệ miễn dịch sẽ chủ động sản sinh các các kháng thể nhanh chóng tiêu diệt mầm bệnh, giúp cơ thể ngăn ngừa bệnh tật.

Tất cả thành phần có trong vắc xin đều có vai trò quan trọng trong việc đảm bảo vắc xin hoạt động hiệu quả nhất. Một số thành phần cơ bản có trong vắc xin bao gồm:

• Kháng nguyên: Một dạng virus hoặc vi khuẩn đã bị tiêu diệt hoặc làm suy yếu giúp huấn luyện cơ thể nhận biết và chống lại bệnh nếu gặp phải trong tương lai. (3)
• Chất bổ trợ: Giúp tăng cường phản ứng miễn dịch, hỗ trợ vắc xin hoạt động tốt và hiệu quả hơn.
• Chất bảo quản: Giúp đảm bảo chất lượng vắc xin cũng như an toàn cho người sử dụng.
• Chất ổn định: Giúp duy trì hiệu quả của vắc xin sau khi sản xuất.

Từ khi vắc xin ra đời và được sử dụng rộng rãi, vắc xin đã ngăn ngừa được hàng triệu ca tử vong trên toàn thế giới mỗi năm. Tại Anh, từ khi có vắc xin, các căn bệnh như đậu mùa, bại liệt và uốn ván từng giết chết hoặc gây tàn tật cho hàng triệu người đã bị thanh toán hoặc kiểm soát tốt nguồn lây, rất hiếm gặp trong cộng đồng. Số ca mắc các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm khác như bệnh sởi, bạch hầu cũng đã giảm xuống mức rất thấp mỗi năm. (4)

Một nghiên cứu vào tháng 5 trên tạp chí Lancet ước tính rằng, vắc xin chống lại 14 tác nhân gây bệnh phổ biến đã cứu sống 154 triệu người trong năm thập kỷ qua, cứ mỗi phút sẽ có 6 sinh mạng được cứu sống nhờ vắc xin. Tỷ lệ tử vong ở trẻ sơ sinh cũng giảm xuống 40% trên toàn cầu và hơn 50% ở Châu Phi. Nghiên cứu trên tạp chí Lancet cũng phát hiện ra rằng, mỗi mạng sống được cứu thông qua tiêm chủng sẽ mang lại 66 năm khỏe mạnh hoàn toàn, không có các vấn đề lâu dài mà nhiều bệnh gây ra. (5)

Bản chất của tiêm vắc xin hay cơ chế hoạt động của nó

Vắc xin hoạt động dựa trên cơ chế “bắt chước” quá trình nhiễm trùng tự nhiên của cơ thể. Khi tiêm vắc xin vào cơ thể, cơ thể sẽ nhận diện các thành phần kháng nguyên có trong vắc xin là những “kẻ lạ mặt” đột nhập vào cơ thể. Từ đó, hệ thống miễn dịch của cơ thể sản sinh ra các kháng thể đặc hiệu nhằm trung hòa các thành phần kháng nguyên từ vắc xin.

Sau khi hệ thống miễn dịch hoàn thành việc sản xuất kháng thể sẽ tiếp tục tạo ra các tế bào lympho có khả năng ghi nhớ. Những tế bào này đóng vai trò như "trí nhớ" miễn dịch, giúp cơ thể nhận diện và đối phó nhanh chóng với tác nhân gây bệnh trong tương lai. Quá trình này giống như một buổi huấn luyện đặc biệt, giúp hệ miễn dịch "diễn tập" đối phó với các nhiễm trùng tự nhiên, đảm bảo rằng khi gặp lại các kháng nguyên này, cơ thể có thể phản ứng ngay lập tức và hiệu quả, ngăn ngừa bệnh tật và loại bỏ mầm bệnh trước khi chúng kịp gây hại.

Các loại vacxin hiện nay

Sau khi tìm hiểu về bản chất của vắc xin, hãy tìm hiểu xem có bao nhiêu loại vắc xin hiện nay. Nhờ vào sự tiến bộ vượt bậc trong lĩnh vực y học, các nhà khoa học đã nghiên cứu và phát triển ra nhiều loại vắc xin khác nhau. Cụ thể, các loại vắc xin hiện nay bao gồm:

1. Vắc xin bất hoạt

Vắc xin bất hoạt là loại vắc xin được điều chế từ các tác nhân gây bệnh như virus hoặc vi khuẩn đã được tiêu diệt hoặc làm bất hoạt bằng hóa chất/nhiệt độ, khiến chúng không còn khả năng gây bệnh. Mặc dù các tác nhân này không còn khả năng hoạt động nhưng vẫn giữ được tính kháng nguyên cần thiết để kích thích hệ miễn dịch.

Khi tiêm vào cơ thể, vắc xin bất hoạt giúp hệ thống miễn dịch nhận diện và phản ứng, tạo ra kháng thể đặc hiệu. Những kháng thể này sẽ chủ động bảo vệ cơ thể người tiêm khỏi sự xâm nhập và gây bệnh của các tác nhân gây bệnh trong tương lai, nếu cơ thể tiếp xúc lại với chúng.

Một số loại vắc xin bất hoạt như: Vắc xin phòng bệnh cúm Vaxigrip Tetra (Pháp), GCFlu Quadrivalent (Hàn Quốc), Ivacflu-S (Việt Nam); vắc xin phòng bệnh dại Verorab (Pháp), Abhayrab (Ấn Độ); vắc xin phòng bại liệt Imovax Polio (IPV – Pháp); vắc xin ngừa tả mORCVAX (Việt Nam); vắc xin phòng bệnh viêm gan B Heberbiovac HB (Cuba), Gene HBvax (Việt Nam), Engerix B (Bỉ), Euvax B (Hàn Quốc); vắc xin phòng các bệnh do phế cầu khuẩn Prevenar 13 (Bỉ), Synflorix (Bỉ); vắc xin viêm não Nhật Bản Jevax (Việt Nam), JEEV (Ấn Độ)...

2. Vắc xin sống giảm độc lực

Vắc xin sống giảm độc lực là loại vắc xin được sản xuất từ các tác nhân gây bệnh như virus hoặc vi khuẩn còn sống, nhưng chúng đã được điều chỉnh để giảm hoặc làm suy yếu độc lực, khiến chúng không còn khả năng gây bệnh khi tiêm vào cơ thể người. Mặc dù vậy, các tác nhân này vẫn giữ được đặc tính kháng nguyên của tác nhân gây bệnh nhằm kích thích hệ thống miễn dịch phản ứng và sản sinh các kháng thể đặc hiệu.

Những kháng thể này sẽ chủ động bảo vệ cơ thể khỏi sự xâm nhập, tấn công và gây bệnh của các tác nhân gây bệnh trong tương lai, nếu cơ thể tiếp xúc với chúng. Nhờ vào khả năng "nhớ" tác nhân gây bệnh, hệ miễn dịch sẽ nhanh chóng nhận diện và phản ứng kịp thời, ngăn ngừa bệnh phát triển.

Vắc xin sống giảm độc lực chứa các tác nhân gây bệnh còn sống tạo ra một phản ứng miễn dịch gần giống với quá trình nhiễm bệnh tự nhiên. Điều này giúp hệ thống miễn dịch sản sinh một lượng lớn kháng thể đặc hiệu, tạo ra một "trí nhớ miễn dịch" bền vững. Nhờ đó, người được tiêm vắc xin sống giảm độc lực thường có khả năng miễn dịch lâu dài, giảm thiểu nhu cầu tiêm nhắc lại và bảo vệ cơ thể hiệu quả trước các đợt tấn công của mầm bệnh.

Một số loại vắc xin sống giảm độc lực như: vắc xin phòng bệnh lao BCG (Việt Nam); vắc xin phối hợp sởi – quai bị – rubella 3 trong 1 MMR (Ấn Độ), MMR-II (Mỹ), Priorix (Ý); vắc xin viêm não Nhật Bản Imojev (Thái La); vắc xin sốt vàng Stamaril (Pháp); vắc xin sởi đơn MVVac (Việt Nam), vắc xin ngừa tiêu chảy cấp do Rotavirus Rotateq (Mỹ), Rotarix (Bỉ), Rotavin (Việt Nam); vắc xin thủy đậu Varivax (Mỹ), Varicella (Hàn Quốc), Varilrix (Bỉ)...

3. Vắc xin tiểu đơn vị

Vắc xin tiểu đơn vị là loại vắc xin được điều chế từ một hoặc một vài bộ phận của tác nhân gây bệnh, chủ yếu là những bộ phận có tính kháng nguyên. Các thành phần không có tính kháng nguyên của tác nhân gây bệnh sẽ được loại bỏ hoàn toàn. Nhờ việc chỉ sử dụng những thành phần quan trọng để kích thích hệ miễn dịch, vắc xin tiểu đơn vị giúp giảm thiểu tối đa các tác dụng phụ không mong muốn so với các loại vắc xin toàn bào hoặc vắc xin sống giảm độc lực.

Một số loại vắc xin tiểu đơn vị như: vắc xin ngừa viêm màng não mô cầu nhóm B,C VA-Mengoc-BC (Cuba); vắc xin ngừa viêm màng não mô cầu nhóm B Besxero (Ý); vắc xin ngừa viêm màng não mô cầu nhóm A, C, Y, W-135 Menactra (Mỹ); vắc xin cúm tứ giá Influvac Tetra (Hà Lan); vắc xin ngừa HPV Gardasil (Mỹ), Gardasil 9 (Mỹ); vắc xin thương hàn Typhim Vi (Pháp), Typhoid Vi (Việt Nam); vắc xin ngừa bệnh zona thần kinh Shingrix (GSK)...

4. Vắc xin tái tổ hợp

Vắc xin tái tổ hợp là vắc xin được sản xuất bằng cách chèn vào đoạn gen của vi khuẩn vô hại hoặc giảm độc lực vật chất di truyền của sinh vật khác. Khi vật chất di truyền của sinh vật khác được chèn vào, vi khuẩn vô hại sẽ biểu lộ các kháng nguyên đặc hiệu của vi sinh vật khác trên bề mặt của mình. Nhờ vào cơ chế này, vi khuẩn vô hại sẽ mô phỏng tác nhân gây bệnh, giúp hệ miễn dịch nhận diện và phản ứng, từ đó kích thích cơ thể sản sinh các kháng thể bảo vệ mà không gây ra bệnh.

5. Vắc xin công nghệ mới mRNA

Vắc xin mRNA là loại vắc xin được phát triển dựa trên công nghệ mRNA, sử dụng mã di truyền của tác nhân gây bệnh để cung cấp cho tế bào "mã" tạo ra protein kháng nguyên tương tự với protein kháng nguyên có trên bề mặt của tác nhân gây bệnh. Khi các tế bào nhận được "mã" này, chúng sẽ sản xuất protein kháng nguyên, qua đó kích thích phản ứng miễn dịch của hệ thống miễn dịch, sản sinh ra các kháng thể đặc hiệu, giúp bảo vệ chống lại tác nhân gây bệnh khi tiếp xúc với nó trong tương lai.

Một số loại vắc xin công nghệ mới mRNA: vắc xin phòng COVID-19 Pfizer (Mỹ), Moderna (Mỹ).

Tầm quan trọng của vaccine đối với sức khỏe cộng đồng

Vắc xin đóng vai trò vô cùng quan trọng trong việc bảo vệ sức khỏe cộng đồng, không chỉ giúp ngăn ngừa bệnh tật mà còn góp phần nâng cao chất lượng cuộc sống. Dưới đây là những lý do vắc xin là một công cụ quan trọng đối với sức khỏe cộng đồng:

• Phòng ngừa hiệu quả bệnh tật: Vắc xin giúp tạo ra khả năng miễn dịch cho cơ thể, từ đó phòng ngừa các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, giúp giảm thiểu tỷ lệ mắc bệnh và nguy cơ phát triển các biến chứng nghiêm trọng. Nhờ vào việc tiêm vắc xin, cộng đồng có thể tạo ra một "tường bảo vệ" vững chắc, ngăn chặn sự lây lan của mầm bệnh.
• Bảo vệ sức khỏe cộng đồng: Khi một tỷ lệ lớn dân số được tiêm vắc xin không chỉ bảo vệ cá nhân mà còn tạo ra một "hàng rào miễn dịch" giúp ngăn chặn dịch bệnh lây lan, bảo vệ những người chưa tiêm được hoặc có hệ miễn dịch yếu như trẻ nhỏ, người già và những người mắc bệnh nền.
• Giảm thiểu gánh nặng về chi phí y tế: Chi phí tiêm phòng thường rẻ hơn chi phí điều trị bệnh. Việc tiêm vắc xin giúp giảm số ca mắc bệnh, hạn chế sự lây lan và tránh những chi phí điều trị tốn kém. Ngoài ra, việc giảm tỷ lệ nhập viện và tử vong do các bệnh truyền nhiễm sẽ giảm gánh nặng cho hệ thống y tế và tiết kiệm nguồn lực xã hội.
• Nâng cao chất lượng cuộc sống: Khi bệnh tật được kiểm soát và phòng ngừa hiệu quả, chất lượng cuộc sống của cộng đồng được cải thiện. Người dân có thể sống khỏe mạnh hơn, tham gia vào các hoạt động xã hội và kinh tế mà không phải lo lắng về các dịch bệnh nguy hiểm.

Những quan niệm sai lầm về bản chất của vắc xin

1. Vắc xin là kháng sinh

Một trong những quan niệm sai lầm phổ biến là vắc xin và kháng sinh có chức năng giống nhau. Tuy nhiên, thực tế là vắc xin và kháng sinh có cơ chế hoạt động hoàn toàn khác biệt. Kháng sinh dùng để điều trị các bệnh nhiễm khuẩn bằng cách tiêu diệt hoặc ức chế sự phát triển của vi khuẩn.

Trong khi đó, vắc xin là một biện pháp phòng ngừa, giúp kích thích hệ miễn dịch của cơ thể tạo ra kháng thể và tế bào miễn dịch để bảo vệ cơ thể khỏi các tác nhân gây bệnh, đặc biệt là virus và vi khuẩn, trước khi chúng có cơ hội gây bệnh. Vì vậy, vắc xin không thể điều trị bệnh, mà chỉ giúp ngăn ngừa bệnh xảy ra.

2. Quan niệm về vaccine có thể gây tự kỷ

Không có bất kỳ bằng chứng nào cho thấy vắc xin có thể gây tự kỷ hoặc rối loạn tự kỷ. Điều này đã được chứng minh trong nhiều nghiên cứu được tiến hành trên các quần thể rất lớn. (6)

Một nghiên cứu năm 1998 đã nêu lên mối lo ngại về mối liên hệ có thể có giữa vắc xin sởi - quai bị - rubella và chứng tự kỷ. Tuy nhiên, sau đó đã bị phát hiện là có sai sót nghiêm trọng và có gian lận. Bài báo sau đó đã bị tạp chí công bố rút lại và bác sĩ công bố đã bị tước giấy phép hành nghề y. Việc công bố bài báo đã gây ra nỗi sợ hãi dẫn đến tỷ lệ tiêm chủng giảm ở một số quốc gia và các đợt bùng phát sau đó của các bệnh sởi - quai bị - rubella.

⇒ Nếu còn nghi vấn, bạn hãy tìm hiểu qua bài viết: Vắc xin có thể gây ra tự kỷ không? [Giải đáp khoa học]

3. Quan điểm về vắc xin có thể gây ung thư

Vắc xin hoàn toàn không gây ung thư và là một biện pháp phòng bệnh an toàn. Trước khi được cấp phép lưu hành, mỗi loại vắc xin đều phải trải qua nhiều giai đoạn thử nghiệm nghiêm ngặt và đánh giá lâm sàng, để đảm bảo không chỉ hiệu quả mà còn tính an toàn cho người sử dụng. Cho đến nay, chưa có bất kỳ nghiên cứu khoa học nào chứng minh mối liên hệ giữa việc tiêm vắc xin và nguy cơ mắc ung thư. Vì vậy, vắc xin là một phương thức bảo vệ sức khỏe đã được kiểm chứng và chứng minh là hoàn toàn an toàn. (7)

Một nghiên cứu được thực hiện tại Hy Lạp năm 1997 đã so sánh kỹ lưỡng 153 trẻ mắc bệnh bạch cầu (ung thư xuất phát từ mô tạo máu của tủy xương) với 300 trẻ khỏe mạnh, nhằm tìm hiểu mối liên hệ giữa bệnh bạch cầu và các loại vắc xin phổ biến như sởi, quai bị, rubella, viêm gan B và DTP. Kết quả nghiên cứu không tìm thấy bất kỳ mối liên quan nào cho thấy việc tiêm các loại vắc xin này gây ra bệnh bạch cầu ở trẻ em.

⇒ Tìm hiểu chi tiết: Vắc xin có thể gây ra ung thư không? [Giải đáp khoa học]

4. Anti vắc xin và nhiều quan điểm sai lầm khác

Phong trào "anti vắc xin" đã và đang lan rộng, gây ra nhiều tranh cãi và sai lầm về vắc xin. Những người chống lại vắc xin thường dựa vào những thông tin sai lệch, không có cơ sở khoa học để phủ nhận hiệu quả và an toàn của vắc xin. Điều này dẫn đến làn sóng hoang mang trong cộng đồng và tạo ra các rào cản trong việc tiêm chủng, gây nguy hiểm cho sức khỏe cộng đồng. Các nghiên cứu đã chứng minh rằng vắc xin là một trong những biện pháp phòng ngừa an toàn, hiệu quả và tiết kiệm nhất để bảo vệ sức khỏe cộng đồng.

5. Hệ quả của việc không tiêm chủng

Việc không tiêm chủng có thể gây ra những hệ quả nghiêm trọng đối với sức khỏe cá nhân và cộng đồng. Đầu tiên, người không tiêm chủng có nguy cơ cao mắc phải các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, có thể biến chứng nặng nề, thậm chí tử vong. Những bệnh như sởi, bại liệt, ho gà, cúm, thủy đậu, sốt xuất huyết… có thể dễ dàng lây lan và gây ra các đợt dịch nguy hiểm nếu tỷ lệ tiêm chủng trong cộng đồng không đủ cao.

Không chỉ ảnh hưởng đến cá nhân, việc không tiêm chủng còn đe dọa đến sức khỏe của cộng đồng, đặc biệt là những người không thể tiêm chủng do lý do y tế như người có hệ miễn dịch yếu hoặc trẻ sơ sinh. Khi tỷ lệ tiêm chủng thấp, những người này sẽ không được bảo vệ một cách gián tiếp qua miễn dịch cộng đồng, làm tăng nguy cơ lây nhiễm cho cả nhóm người yếu thế này.

Ngoài ra, khi có sự gia tăng ca bệnh do thiếu tiêm chủng, hệ thống y tế sẽ phải đối mặt với áp lực lớn hơn, dẫn đến quá tải bệnh viện, chi phí điều trị tăng cao và khả năng chăm sóc y tế bị suy giảm. Điều này gây ra một gánh nặng tài chính và xã hội lớn, làm chậm quá trình phát triển và ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của cộng đồng. Vì vậy, việc tiêm chủng không chỉ bảo vệ sức khỏe cá nhân mà còn đóng góp vào việc duy trì sự ổn định và an toàn cho toàn xã hội.

Bản chất của vắc xin là cung cấp cho cơ thể các kháng nguyên của tác nhân gây bệnh, giúp hệ miễn dịch nhận diện và sản sinh kháng thể bảo vệ cơ thể khỏi sự xâm nhập của mầm bệnh trong tương lai. Không chỉ giúp tạo ra miễn dịch chủ động mà còn cơ chế phòng bệnh của vắc xin còn giúp cơ thể “nhớ” tác nhân gây bệnh, từ đó phản ứng nhanh chóng và hiệu quả khi gặp phải. Do đó, tiêm vắc xin là biện pháp an toàn và hiệu quả để ngăn ngừa nhiều bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, góp phần nâng cao sức khỏe cộng đồng.