Miễn dịch thụ động là gì? Ưu điểm và nhược điểm

Chúng ta thường hay nghe về khái niệm miễn dịch chủ động, được sinh ra sau khi tiêm chủng vắc xin, cung cấp khả năng bảo vệ cơ thể, chống lại sự xâm nhập và tấn công của các tác nhân gây bệnh. Thế miễn dịch thụ động là gì? Miễn dịch thụ động có khác gì với miễn dịch chủ động hay không? Ứng dụng của miễn dịch thụ động trong y tế là gì? Ưu và nhược điểm của miễn dịch thụ động ra sao? Liệu có thể sử dụng miễn dịch thụ động để thay thế cho miễn dịch chủ động được không? Hãy cùng tìm hiểu trong bài viết dưới đây.

Miễn dịch thụ động là gì?

Miễn dịch thụ động là cơ chế thu nhận kháng thể một cách thụ động được cung cấp từ một nguồn khác bên ngoài cơ thể. Ví dụ, miễn dịch thụ động xảy ra một cách tự nhiên khi trẻ sơ sinh nhận được kháng thể của mẹ truyền qua nhau thai, sữa mẹ hoặc đưa một chế phẩm sinh học chứa kháng thể từ bên ngoài vào cơ thể, ví dụ huyết thanh (globulin) để chống lại tác nhân gây bệnh.

Phân biệt miễn dịch thụ động với miễn dịch chủ động

Cơ chế của miễn dịch thụ động

Miễn dịch thụ động hình thành thông qua cơ chế chuyển giao kháng thể từ  “vật chủ” A sang “vật chủ” B. Tức B sẽ nhận được kháng thể của A ngay lập tức mà không thông qua các quy trình sản sinh kháng thể phức tạp tương tự như trong miễn dịch chủ động. Khi B tiếp nhận kháng thể từ A, kháng thể sẽ phát huy hiệu quả phòng bệnh nhanh chóng. Tuy nhiên, lượng kháng thể này không bền vững mà chỉ tồn tại trong cơ thể B trong một thời gian rất ngắn.

1. Vai trò của kháng thể trong miễn dịch thụ động

Tương tự như kháng thể trong miễn dịch chủ động, kháng thể trong miễn dịch thụ động cũng có vai trò liên kết với kháng nguyên của tác nhân gây bệnh, từ đó kích hoạt hệ thống bổ thể và huy động các tế bào miễn dịch tấn công, tiêu diệt các tác nhân gây bệnh, kiểm soát nhiễm trùng diễn ra trong cơ thể, bảo vệ cơ thể khỏi nguy cơ mắc các bệnh do các tác nhân đó gây ra.

2. Nguồn gốc của kháng thể trong miễn dịch thụ động

Kháng thể trong miễn dịch thụ động không xuất phát từ hệ thống miễn dịch của bản thân “vật chủ” mà có nguồn gốc từ:

• Thai nhi nhận được kháng thể thụ động từ mẹ bầu qua nhau thai;
• Trẻ sơ sinh nhận được kháng thể thụ động từ mẹ qua sữa mẹ;
• Một người nhận được kháng thể thụ động thông qua việc tiếp nhận kháng thể của người khác từ các chế phẩm máu tổng hợp và tinh chế của người khỏe mạnh.
• Một người nhận được kháng thể thụ động thông qua việc tiếp nhận kháng thể có nguồn gốc từ động vật có miễn dịch mà ở người không có, ví dụ huyết thanh có nguồn gốc từ ngựa

Các hình thức của miễn dịch thụ động

Có 2 hình thức miễn dịch thụ động là miễn dịch thụ động tự nhiên và miễn dịch nhân tạo, cụ thể:

1. Miễn dịch thụ động tự nhiên

Người mẹ có thể truyền miễn dịch sang con một cách thụ động thông qua:

• Nhau thai: Trong thai kỳ, thai nhi nằm trong tử cung của người mẹ và liên kết với mẹ bằng nhau thai. Ngoài cung cấp dinh dưỡng giúp thai nhi phát triển, nhau thai cũng đảm nhiệm vai trò là “cầu nối trung gian” chuyển một phần lượng kháng thể và các tế bào bạch cầu sở hữu khả năng chống lại sự tấn công của các tác nhân gây bệnh từ mẹ sang con. Quá trình kháng thể được truyền thụ động từ mẹ sang con diễn ra mạnh mẽ nhất vào thời điểm tam cá nguyệt thứ ba. Đồng thời, lượng miễn dịch thụ động này vẫn sẽ tiếp tục duy trì ở giai đoạn sơ sinh, bảo vệ trẻ trong những tháng đầu đời còn non nớt. Để có kháng thể truyền sang cho con, chính vì thế, trước khi mang thai và trong thai kỳ, người mẹ cần tiêm đầy đủ và đúng lịch các vắc xin quan trọng theo từng thời điểm dựa trên khuyến cáo của bác sĩ. .
• Sữa mẹ: Ở những ngày đầu sau sinh, cơ thể người mẹ sẽ tiết ra sữa non rất giàu kháng thể, trẻ được thụ hưởng nguồn sữa này sẽ giúp bảo vệ khỏi các tác nhân gây bệnh rất hiệu quả. Sau đó, sữa non sẽ được thay thế bằng sữa trưởng thành, mặc dù không giàu thành phần kháng thể như sữa non, nhưng cũng chứa một lượng kháng thể nhất định và vẫn có thể truyền sang trẻ khi bú mẹ. Đó chính là lý do mà “sữa mẹ là thức ăn tốt nhất cho sự phát triển của trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ”.

Tuy nhiên, kháng thể nhận được thụ động từ mẹ không bền vững, chỉ tồn tại trong thời gian ngắn. Chỉ sau vài tháng đầu đời, nồng độ kháng thể của mẹ ở trẻ sơ sinh sẽ giảm xuống nhanh chóng và khả năng bảo vệ mất dần vào lúc trẻ đạt khoảng 6 tháng tuổi. Lúc này, trẻ cần được “tiếp kháng thể” bằng cách tiêm chủng các loại vắc xin đầu đời như bạch hầu, ho gà, uốn ván, bại liệt, viêm gan B, vắc xin phòng các bệnh do HiB, phế cầu, vắc xin phòng viêm màng não do não mô cầu nhóm B…

2. Miễn dịch thụ động nhân tạo

Việc tiêm globulin miễn dịch (hay còn gọi là tiêm huyết thanh miễn dịch) cũng là một trong những hình thức tạo ra miễn dịch thụ động. Trong đó, globulin miễn dịch là một chế phẩm vô trùng chứa các kháng thể đậm đặc có nguồn gốc từ một lượng lớn huyết tương từ người hoặc động vật.

Ví dụ trẻ em có mẹ mắc viêm gan B sẽ có nguy cơ cao nhiễm bệnh nên ngay từ khi được sinh ra, trẻ sẽ được tiêm huyết thanh chứa kháng thể ngừa virus viêm gan B để tạo ra miễn dịch thụ động tức thì, bảo vệ trẻ nhanh chóng. Đồng thời, do kháng thể từ huyết thanh ngừa viêm gan B không bền vững nên trẻ vẫn cần tiêm thêm vắc xin viêm gan B để tạo ra miễn dịch chủ động, giúp trẻ được bảo vệ toàn diện khỏi virus viêm gan B sau nhiều năm.

Ứng dụng của miễn dịch bị động

Miễn dịch thụ động được ứng dụng rất nhiều trong việc phòng ngừa, điều trị các bệnh lý truyền nhiễm nguy hiểm, kiểm soát các bệnh tự miễn và thậm chí có thể điều trị rắn cắn, côn trùng độc chích, bảo toàn sức khỏe và tính mạng của người nhận, cụ thể:

1. Phòng ngừa và điều trị các bệnh truyền nhiễm

Miễn dịch thụ động mặc dù chỉ kéo dài trong thời gian rất ngắn nhưng vẫn cung cấp khả năng phòng ngừa, bảo vệ người nhận khỏi nguy cơ lây nhiễm và mắc các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm. Kháng thể trong miễn dịch thụ động đóng vai trò vô cùng quan trọng trong quá trình sản xuất kháng thể đơn dòng - “vắc xin tức thì” cung cấp kháng thể được tạo sẵn vào cơ thể và sản sinh kháng thể tự nhiên trong cơ thể người nhận chỉ sau vài giờ.

Không chỉ có chức năng phòng ngừa, kháng thể trong miễn dịch thụ động còn được vận dụng để điều trị một số bệnh truyền nhiễm nguy hiểm như sởi, viêm gan A, viêm gan B, thủy đậu, uốn ván, dại… (1)

Hình thức miễn dịch thụ động nhân tạo Globulin miễn dịch tiêm tĩnh mạch liều cao cũng được ứng dụng trong việc điều trị một số bệnh nhiễm virus ở bệnh nhân suy giảm miễn dịch như Cytomegalovirus (một loại virus thuộc họ herpes gây ra bệnh bạch cầu đơn nhân và viêm phổi), Parvovirus B19 (tác nhân gây ra chứng ban đỏ truyền nhiễm) và Enterovirus (một bệnh lý gây nhiễm trùng đường hô hấp). Các kháng thể trong miễn dịch thụ động cũng được vận dụng trong rất nhiều các công tác điều trị hội chứng sốc nhiễm độc, virus Ebola, nhiễm trùng tụ cầu không đáp ứng điều trị…

⇒ Bạn có thể tìm hiểu thêm: 47 bệnh truyền nhiễm thường gặp.

2. Kiểm soát các bệnh tự miễn

Việc tiêm tĩnh mạch globulin miễn dịch thụ động có thể giúp bệnh nhân tự miễn giảm triệu chứng và kiểm soát tình trạng viêm của các bệnh tự miễn cấp tính như bệnh viêm khớp tự miễn, viêm đa khớp dạng thấp tự miễn… Đồng thời, các nhà khoa học đang nghiên cứu và phát triển các chế phẩm nhân tạo theo lý thuyết miễn dịch thụ động có năng lực cung cấp khả năng miễn dịch mạnh mẽ, bảo vệ cơ thể người nhận khỏi nguy cơ mắc các bệnh tự miễn, giúp ngăn chặn quá trình tự miễn mà không gây tác động đến toàn bộ hệ miễn dịch. (2)

3. Điều trị rắn cắn, côn trùng độc chích

Kháng thể trong miễn dịch thụ động được sử dụng trong các trường hợp khẩn cấp. Chẳng hạn, khi bị rắn độc cắn hay côn trùng độc chích, chất độc sẽ theo đường máu, nhanh chóng gây tổn thương các cơ quan trong cơ thể, đặc biệt là não bộ. Do đó, nạn nhân sẽ được tiêm ngay huyết thanh kháng nọc rắn/côn trùng độc (thường được bào chế từ huyết thanh ngựa) để ngay lập tức cung cấp cho nạn nhân kháng thể chống lại sự tấn công của chất độc từ rắn/côn trùng độc, bảo vệ sức khỏe và tính mạng của người bị cắn/chích.

Ưu và nhược điểm của miễn dịch thụ động

1. Ưu điểm:

• Khác với miễn dịch chủ động nói chung và hình thức tiêm chủng vắc xin để gây miễn dịch chủ động nói riêng thường cần một khoảng thời gian nhất định (thường là vài tuần hoặc vài tháng) hoặc cần nhiều liều trong một khoảng thời gian nhất định mới đạt được khả năng bảo vệ tối ưu, miễn dịch thụ động chỉ cần khoảng thời gian ngắn (vài giờ hoặc vài ngày) tạo ra hiệu quả bảo vệ vượt trội.
• Miễn dịch thụ động cũng có thể khắc phục tình trạng hệ thống miễn dịch bị suy yếu, điều này đặc biệt hữu ích ở những người có tình trạng không đáp ứng với việc tiêm chủng.

2. Nhược điểm:

• Việc sản xuất kháng thể có thể khó khăn và tốn kém. Mặc dù các kỹ thuật mới có thể giúp tạo ra kháng thể trong phòng thí nghiệm rất dễ dàng với tốc độ nhanh chóng nhưng kháng thể chống lại các bệnh truyền nhiễm phải được lấy từ máu của hàng trăm hoặc hàng nghìn người hiến tặng hoặc chúng phải được lấy từ máu của động vật có khả năng miễn dịch (chẳng hạn như kháng thể trung hòa nọc rắn, huyết thanh từ ngựa…). Trong trường hợp kháng thể được lấy từ động vật, phản ứng dị ứng nghiêm trọng có thể phát triển ở người nhận.
• Nhiều phương pháp điều trị bằng kháng thể phải được thực hiện bằng cách tiêm tĩnh mạch, đây là một kỹ thuật khó, mất thời gian, phải thực hiện đúng kỹ thuật mới đảm bảo sinh kháng thể tốt nhất so với  kỹ thuật tiêm vắc xin thông thường thông qua tiêm bắp hoặc tiêm dưới da.
• Khả năng miễn dịch do chủng ngừa thụ động mang lại chỉ tồn tại trong thời gian ngắn bởi miễn dịch thụ động không giúp hình thành các tế bào miễn dịch trí nhớ lâu dài.

Miễn dịch thụ động có thể thay thế tiêm chủng không?

KHÔNG! Miễn dịch thụ động không thể hoàn toàn thay thế tiêm chủng vắc xin. Miễn dịch thụ động hạn chế về phạm vi bảo vệ, cụ thể: số lượng các tác nhân và bệnh lý mà miễn dịch thụ động có thể gây miễn dịch ít hơn, thậm chí ít hơn rất nhiều so với tiêm chủng vắc xin.

Bên cạnh đó, miễn dịch thụ động chỉ gây miễn dịch tạm thời, chỉ bảo vệ người nhận khỏi nguy cơ bị một số tác nhân tấn công và gây bệnh trong thời gian rất ngắn, trong khi nguy cơ tiếp xúc, phơi nhiễm với các tác nhân gây bệnh và mắc các bệnh truyền nhiễm nguy hiểm diễn ra hàng ngày, hàng giờ. Chưa kể đến việc các phương pháp gây miễn dịch thụ động thường có tỷ lệ phản ứng phụ cao hơn và diễn biến của phản ứng phụ cũng nghiêm trọng hơn so với tiêm chủng vắc xin nhằm gây miễn dịch chủ động.

Tuy nhiên, vẫn không thể phủ nhận vai trò và lợi ích của miễn dịch thụ động trong việc “tiếp kháng thể” trong những trường hợp khẩn cấp, cứu sống rất nhiều người sau khi phơi nhiễm các tác nhân gây bệnh nguy hiểm với tỷ lệ tử vong cao.

Chính vì thế, suy nghĩ  “miễn dịch thụ động có thể thay thế tiêm chủng” là chưa đúng. Thay vào đó, mọi người nên kết hợp một cách khoa học cả hai phương pháp miễn dịch để bảo vệ sức khỏe, tính mạng và sự phát triển của nhân loại theo hướng tối ưu.

Chẳng hạn, trong một số trường hợp nhất định, khả năng miễn dịch thụ động và chủ động có thể được sử dụng cùng nhau như một người bị chó dại cắn có thể nhận được huyết thanh kháng virus dại (miễn dịch thụ động để tạo ra phản ứng miễn dịch ngay lập tức) và vắc xin ngừa bệnh dại (miễn dịch chủ động để tạo ra phản ứng miễn dịch lâu dài).

Miễn dịch chủ động và miễn dịch thụ động đều là các loại miễn dịch thu được, sự khác biệt nằm ở cơ chế gây miễn dịch. Trong khi khả năng miễn dịch chủ động được chính hệ miễn dịch của con người tạo ra thì khả năng miễn dịch thụ động được hình thành thông qua kháng thể được tạo ra bên ngoài rồi đưa vào cơ thể. Có 2 hình thức miễn dịch thụ động, bao gồm hình thức tự nhiên và hình thức nhân tạo.

Trong đó, miễn dịch thụ động tự nhiên có thể được diễn ra thông qua quá trình thai nhi nhận được kháng thể thụ động từ mẹ qua nhau thai hoặc trẻ sơ sinh nhận được kháng thể thụ động từ mẹ qua sữa mẹ. Đối với miễn dịch thụ động nhân tạo, một người có thể nhận được kháng thể thụ động thông qua việc tiếp nhận kháng thể của người khác hoặc động vật thông qua việc tiêm globulin miễn dịch.

Mặc dù miễn dịch thụ động là ngắn hạn và tiềm ẩn nhiều nguy cơ phản ứng phụ hơn so với việc tiêm chủng vắc xin nhưng không thể phủ nhận những ứng dụng tuyệt vời của miễn dịch thụ động mang đến cho nền y tế nhân loại thông qua việc phòng ngừa và điều trị các bệnh truyền nhiễm, kiểm soát các bệnh tự miễn, điều trị rắn cắn, côn trùng độc chích… Chính vì thế, có thể vận dụng những ưu điểm của cả miễn dịch thụ động và miễn dịch chủ động để đưa ra những phương pháp phòng ngừa bệnh trước phơi nhiễm và điều trị dự phòng sau phơi nhiễm hiệu quả hơn.