Virus zona thần kinh: Những điều cần biết để bảo vệ sức khỏe

Virus zona thần kinh là tác nhân gây bệnh thủy đậu và sau đó trú ngụ ở rễ và hạch thần kinh dù đã khỏi bệnh, chờ thời cơ tái hoạt động gây ra bệnh zona thần kinh. Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh (CDC), cứ 3 người lớn tại Hoa Kỳ sẽ có một người mắc bệnh zona trong đời và có tới 4% người mắc bệnh zona phải nhập viện vì xuất hiện biến chứng, đồng thời ước tính có gần 100 trường hợp tử vong mỗi năm do zona.

Bệnh zona thần kinh không chỉ tác động ở bên ngoài da ở người bệnh mà còn ảnh hưởng nặng nề từ sâu bên trong. Trước tình trạng bệnh lý này, cần trang bị những kiến thức gì để bảo vệ sức khỏe khỏi bệnh zona thần kinh? Cùng chuyên gia VNVC tìm hiểu trong bài viết dưới đây!

BS Bùi Công Sự, Quản lý Y khoa Vùng 3 - Miền Bắc, Hệ thống tiêm chủng VNVC cho biết: “Virus Varicella Zoster gây ra tình trạng nhiễm trùng thủy đậu, sau khi khỏi bệnh, virus không bị đào thải hoàn toàn mà vẫn sẽ âm thầm tồn tại trong hạch thần kinh cảm giác của người bệnh, nhân lúc hệ miễn dịch của người bệnh suy giảm, virus sẽ tái hoạt động và gây ra bệnh zona. Bệnh zona thần kinh thường xảy ra ở người lớn, đặc biệt phổ biến ở người cao tuổi. Theo thống kê, tỷ lệ mắc bệnh zona thần kinh dao động từ 1,2 - 3,4/ 1000 người mỗi năm ở những người trẻ khỏe mạnh, trong khi tỷ lệ mắc bệnh là 3,9-11,8/ 1000 người mỗi năm ở người trên 65 tuổi (1).

Virus zona thần kinh là virus gì?

Virus zona thần kinh, còn được gọi là virus Varicella Zoster (VZV), là một trong 8 loại virus thần kinh herpes, DNA sợi đôi có vỏ bọc thuộc phân họ Alphaherpesvirinae, gây nhiễm trùng cấp tính nguyên phát ở người và phân bố rộng khắp thế giới, nhưng phổ biến hơn ở vùng khí hậu ôn đới (2). Về mặt lâm sàng, nhiễm trùng VZV gây ra hai dạng bệnh riêng biệt bao gồm: Bệnh thủy đậu (Varicella) và bệnh zona thần kinh (Herpes zoster).

Sau lần nhiễm trùng đầu tiên gây ra bệnh thủy đậu, VZV sẽ di chuyển lên các hạch rễ thần kinh tự chủ (dọc theo toàn bộ trục thần kinh) và rơi vào trạng thái “ngủ đông’’. Vào thời điểm thuận lợi, khi hệ miễn dịch của người từng mắc bệnh thủy đậu có dấu hiệu suy giảm (có thể do căng thẳng, gặp vấn đề về sức khỏe hoặc do tuổi tác), VZV sẽ tái hoạt động dưới dạng phát ban zoster, gây ra bệnh zona thần kinh.

Trong hầu hết những trường hợp bị bệnh zona thần kinh sẽ xuất hiện các triệu chứng ban đầu bao gồm đau đầu, khó chịu, sợ ánh sáng... Sau đó, các nốt ban đỏ nổi lên, gây đau, ngứa ran và tiến triển thành mụn nước, chứa đầy chất dịch đục, thường mọc dọc theo dây thần kinh ở một bên của cơ thể.

Virus zona thần kinh lây lan như thế nào?

Virus zona thần kinh có khả năng lây truyền thông qua việc tiếp xúc với dịch tiết đường hô hấp từ các hành động ho, hắt hơi hoặc lây truyền qua tiếp xúc trực tiếp với chất dịch từ các mụn nước thủy đậu bị vỡ ra ở những người chưa có miễn dịch tự nhiên hoặc chưa tiêm vắc xin phòng ngừa.

Virus Zoster Varicella có khả năng xâm nhập vào vật chủ qua đường hô hấp hoặc qua kết mạc. VZV có tỷ lệ tấn công thứ phát dao động từ 61 - 100% gây ra bệnh thủy đậu và bệnh zona thần kinh có khả năng lây nhiễm thấp hơn thủy đậu khoảng 20% ở những người có yếu tố nguy cơ cao.

Dấu hiệu nhiễm virus zona thần kinh

Dấu hiệu nhận biết tiên quyết của việc nhiễm virus zona thần kinh là đã từng bị thủy đậu trong quá khứ.

Sau đó xem xét các triệu chứng đặc trưng biểu hiện ở giai đoạn tiền triệu như sốt, khó chịu, ngứa ran, tê, đau rát dữ dội và các triệu chứng giống cúm như ớn lạnh, sốt, đau đầu, mệt mỏi, sợ ánh sáng. Vài ngày sau, các phát ban dạng sẩn xuất hiện trên vùng da bị tổn thương, sau đó phát triển thành mụn nước, xuất hiện thành từng đợt (có thể từ 1 - 3 đợt) trong vòng 3 - 5 ngày. Các mụn nước này thường đóng vảy trong vòng 10 ngày, lúc này các tổn thương không còn khả năng lây nhiễm.

Về mặt lâm sàng, bệnh zona thần kinh sẽ diễn tiến qua 3 giai đoạn chính như sau:

• Giai đoạn tiền triệu: Khởi đầu với cảm giác bất thường trên một vùng da như bỏng, nóng rát, châm chích, tê, đau, nhất là về đêm (hiếm gặp hơn là dị cảm ở một vùng hoặc nhiều dây thần kinh chi phối từ 1 - 5 ngày), có thể kèm theo nhức đầu, sợ ánh sáng và cảm giác khó chịu.
• Giai đoạn khởi phát: Khoảng nửa ngày đến 1 ngày sau, trên vùng da xuất hiện những mảng đỏ, hơi nề nhẹ, đường kính khoảng vài cm, gờ cao hơn mặt da, xếp dọc theo đường phân bố thần kinh và dần dần nổi với nhau thành dải, thành vệt.
• Giai đoạn toàn phát:
  • Triệu chứng da: Vài ngày sau, trên những mảng đỏ da xuất hiện mụn nước, bọng nước tập trung thành đám giống như chùm nho, lúc đầu mụn nước căng, chứa dịch trong, sau đó đục dần, hóa mủ và dần dần vỡ đóng vảy tiết. Thời gian trung bình từ khi phát tổn thương đến khi lành sẹo kéo dài khoảng 2 - 4 tuần. Đối với người cao tuổi, các tổn thương thường xuất hiện nhiều, diện rộng; mụn nước, bọng nước có thể xuất huyết, gây hoại tử da, nhiễm khuẩn, sẹo xấu kéo dài. Ở trẻ em tổn thương thường xuất hiện ít, tiến triển nhanh, nhanh nổi và cũng nhanh đóng vảy.
  • Vị trí nổi ban: Thường chỉ ở một bên, không vượt quá đường giữa cơ thể và theo đường phân bố của một dây thần kinh ngoại biên. Trường hợp cá biệt có thể bị cả hai bên hay lan tỏa khắp người.
  • Hạch bạch huyết vùng lân cận có khả năng sẽ sưng to;
  • Triệu chứng cơ năng: Đau xuất hiện sớm, có thể trước cả tổn thương da và luôn thay đổi trong suốt quá trình bị bệnh. Mức độ đau rất đa dạng từ nhẹ như cảm giác rát bỏng, âm ỉ tại chỗ hay nặng như kim châm, giật từng cơn; Triệu chứng đau còn phụ thuộc vào lứa tuổi (trẻ em, người trẻ thường đau ít, trong khi người cao tuổi sẽ đau thành từng cơn, kéo dài, thậm chí hàng năm khi tổn thương ngoài da đã lành sẹo, còn gọi là đau sau zona).
  • Các rối loạn khác: Có thể xuất hiện rối loạn bài tiết mồ hôi, vận mạch, phản xạ dựng lông (nhưng hiếm gặp).

Nguyên nhân và các yếu tố nguy cơ gây tái phát virus zona

Theo Trung tâm Kiểm soát và Phòng dịch bệnh (CDC Hoa Kỳ), yếu tố làm gia tăng nguy cơ tái phát của VZV gây bệnh Zona bao gồm tuổi tác, hệ miễn dịch suy yếu và các yếu tố nguy cơ tiềm ẩn khác (3), cụ thể như sau:

• Tuổi tác: Người lớn tuổi (đặc biệt là sau 50 tuổi) có nguy cơ mắc bệnh zona và các biến chứng nghiêm trọng liên quan cao hơn so với người trẻ. Nguyên nhân là do khả năng miễn dịch qua trung gian tế bào đặc hiệu với VZV ở người lớn tuổi bị suy giảm bởi tuổi tác tăng cao theo thời gian, tình trạng bệnh lý gặp phải và sử dụng nhiều loại thuốc ức chế hệ thống miễn dịch. Một nghiên cứu ở Quận Olmsted, Minnesota cho thấy, tỷ lệ nhiễm virus zona và tỷ lệ biến chứng tăng theo độ tuổi, với 68% các trường hợp xảy ra ở những người từ 50 tuổi trở lên (4);
• Người có hệ miễn dịch suy yếu: Những người nhận ghép tủy xương hoặc các cơ quan (thận, tim, gan và phổi), ung thư (đặc biệt là bệnh bạch cầu và u lympho), người bị nhiễm HIV, dùng thuốc ức chế miễn dịch như corticosteroid mãn tính thường có nguy cơ tái phát VZV cao hơn người bình thường. Theo thống kê, có khoảng 30% số người nhập viện vì bệnh zona có hệ thống miễn dịch suy yếu hoặc bị ức chế;
• Các yếu tố rủi ro khác: Các yếu tố nguy cơ tiềm ẩn khác như giới tính và màu da nhưng thường không nhất quán và không thể giải thích được, ví dụ như: Nữ giới thường mắc bệnh zona nhiều hơn nam giới hay bệnh zona ít phổ biến ở người da đen hơn so với người da trắng.

Chẩn đoán nhiễm virus gây bệnh zona thần kinh

Chẩn đoán nhiễm virus gây bệnh zona thần kinh thường dựa trên các triệu chứng và sự xuất hiện của các nốt ban đỏ. Tuy nhiên, các chẩn đoán lâm sàng này có thể sẽ không khả thi nếu tình trạng phát ban không xuất hiện. Trong trường hợp không chắc chắn, chẩn đoán bệnh có thể được xác nhận thông qua xét nghiệm zona thần kinh như xét nghiệm máu hoặc lấy mẫu chất lỏng từ mụn nước và xét nghiệm virus.

Theo Chương 3 của Quyết định số 75/QĐ-BYT về hướng dẫn chẩn đoán và điều trị các bệnh da liễu đã chỉ ra cách chẩn đoán xác định bệnh zona bao gồm chẩn đoán xác định và chẩn đoán phân biệt, cụ thể như sau:

Chẩn đoán xác định (chủ yếu dựa vào lâm sàng)

• Lâm sàng: Gồm 3 giai đoạn là giai đoạn tiền triệu, khởi phát và toàn phát như đã đề cập ở trên. Ngoài ra, các thể lâm sàng có thể chia ra theo các tiêu chí như sau:
  • Theo vị trí tổn thương: zona liên sườn và ngực bụng (hay gặp nhất, chiếm 50% trường hợp); zona cổ (đám rối cổ nông và cổ cánh tay); zona gáy cổ (gáy, da đầu, vành tai); zona hông, bụng, sinh dục, bẹn, xương cùng, ụ ngồi, đùi.
  • Theo hình thái tổn thương: Những hình thái này thường gặp ở những người suy giảm miễn dịch như HIV/AIDS, ung thư, hóa trị liệu,... bao gồm: zona lan tỏa, zona nhiều dây thần kinh, zona tái phát.
  • Các thể zona đặc biệt: zona mắt (chiếm 10 - 15%); zona hạch gối hay hội chứng Ramsay Hunt (tình trạng dây thần kinh mặt ngoại biên bị tổn thương); zona vùng xương cùng, zona tai, zona ở người nhiễm HIV/AIDS.
• Cận lâm sàng
  • Chẩn đoán tế bào Tzanck: thấy tế bào gai lệch hình và tế bào đa nhân khổng lồ;
  • Nuôi cấy virus: thường ít thực hiện;
  • PCR với bệnh phẩm trong dịch và các mô;
  • Sinh thiết da: được tiến hành nếu lâm sàng không điển hình + xét nghiệm HIV

Chẩn đoán phân biệt (Tùy theo từng giai đoạn)

• Giai đoạn khởi phát: Phân biệt với các loại đau như đau đầu, viêm mống mắt, viêm màng phổi, viêm thần kinh cánh tay, đau do bệnh tim, viêm ruột thừa hoặc viêm túi mật, sỏi mật, đau quặn thận, thoát vị đĩa đệm, đau thần kinh tọa…
• Giai đoạn mụn nước, bọng nước: Phân biệt herpes simplex, viêm da tiếp xúc dị ứng (với một số loại cây cỏ, côn trùng). Hiếm hơn là một số bệnh da bọng nước tự miễn như pemphigus, pemphigoid, Duhring-Brocq, bệnh tăng IgA thành dải.

Các biến chứng gây ra bởi virus zona thần kinh

Theo CDC Hoa Kỳ, các biến chứng phổ biến gây ra bởi virus zona thần kinh là đau dây thần kinh zona, mất thính lực hoặc thị lực, viêm não và viêm phổi, cụ thể như sau:

• Đau dây thần kinh sau zona: Nguy cơ bị đau thần kinh sau zona sẽ tăng theo độ tuổi. Theo thống kê, tỷ lệ đau sau zona tăng từ 5% ở những người dưới 60 tuổi lên 10% ở những người từ 50 - 69 tuổi và lên tới 20% ở người từ 80 tuổi. Biểu hiện đặc trưng của biến chứng này là các cơn đau dai dẳng, dữ dội, bỏng rát và có thể bị dị cảm kéo dài ít nhất 3 tháng, đôi khi nhiều năm sau khi tình trạng phát ban đã khỏi;
• Viêm phổi: Theo thống kê, có đến 5 - 15% trường hợp nhiễm VZV ở người lớn gây ra các tình trạng viêm phổi. Các yếu tố nguy cơ tiến triển thành bệnh viêm phổi bao gồm tuổi tác, hút thuốc, mang thai, bệnh phổi tắc nghẽn mãn tính và suy giảm miễn dịch. Các triệu chứng khởi phát ban đầu như khó thở, sốt, ho, đau ngực và dấu hiệu thiếu oxy;
• Viêm não: Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), cứ 33.000 – 50.000 trường hợp nhiễm VZV, sẽ có một trường hợp mắc bệnh viêm não, gây ra triệu chứng đau đầu, sốt, nôn mửa, thậm chí là co giật. Trong các trường hợp khác, VZV còn ảnh hưởng đến hệ thần kinh trung ương, xâm nhập vào tủy sống hoặc động mạch não, gây ra biến chứng như mất điều hòa tiểu não, viêm động mạch, viêm tủy, viêm màng não…
• Hội chứng Ramsay Hunt: Là biến chứng do liệt dây thần kinh mặt ngoại biên kèm theo nổi ban đỏ, mụn nước ở tai hoặc ở miệng. Ngoài việc phát ban gây đau rát, hội chứng Ramsay Hunt có thể gây liệt mặt và mất thính lực ở tai;
• Giảm thị lực hoặc tổn thương mắt: Theo nghiên cứu dịch tễ học, trong số những bệnh nhân được chẩn đoán mắc bệnh zona thần kinh, ước tính có khoảng 8 - 20% bị biến chứng ở mắt, trong đó nhiều trường hợp dẫn đến tổn thương mắt như sưng mí mắt, tăng nhãn áp, viêm và sẹo gaic1 mạc, suy giảm thị lực, mù lòa;
• Viêm võng mạc hoại tử: VZV lây nhiễm vào các tế bào võng mạc và gây ra hoại tử, thường biểu hiện với các triệu chứng đau quanh mắt, đau khi cử động mắt, đỏ mắt, sợ hoặc nhạy cảm với ánh sáng, hiện tượng “ruồi bay”, giảm thị lực hoặc mờ mắt.

Phòng ngừa virus gây bệnh zona thần kinh

Cách phòng ngừa virus gây bệnh zona thần kinh hiệu quả nhất là tiêm vắc xin phòng bệnh đủ mũi và đúng lịch bao gồm cả vắc xin phòng bệnh thủy đậu và vắc xin ngừa bệnh zona. Theo các thử nghiệm lâm sàng, vắc xin phòng bệnh zona thần kinh - Shingrix (Bỉ) có hiệu quả phòng bệnh trên 90% ngăn ngừa VZV tái hoạt động gây bệnh zona.

Vắc xin Shingrix (Bỉ) là vắc xin tái tổ hợp được bào chế ở dạng hỗn dịch tiêm, được nghiên cứu và sản xuất bởi Tập đoàn hàng đầu thế giới về Dược phẩm và Chế phẩm sinh học Glaxosmithkline (GSK) – Bỉ, chỉ định tiêm cho người từ 50 tuổi trở lên và người từ 18 tuổi có nguy cơ cao mắc bệnh zona thần kinh (suy giảm miễn dịch hoặc bị ức chế miễn dịch hoặc có khả năng bị ức chế miễn dịch do bệnh lý/liệu pháp điều trị …) với phác đồ tiêm gồm 2 mũi.

Vắc xin phòng bệnh thủy đậu là loại vắc xin sống giảm độc lực, nghĩa là chứa virus Varicella Zoster (VZV) đã được làm suy yếu, không thể gây bệnh nhưng vẫn có khả năng kích thích cơ thể sản sinh phản ứng miễn dịch với bệnh thủy đậu, từ đó hạn chế sự phát triển của bệnh zona thần kinh sau này. Hiện tại vắc xin phòng bệnh thủy đậu gồm có 3 loại vắc xin phổ biến như sau:

• Varilrix (Bỉ): Được nghiên cứu và phát triển bởi tập đoàn hàng đầu thế giới về dược phẩm và chế phẩm sinh học Glaxosmithkline (GSK) – Bỉ, chỉ định tiêm cho trẻ từ 9 tháng tuổi và người lớn.

• Varivax (Mỹ): Được nghiên cứu và phát triển bởi tập đoàn hàng đầu thế giới Merck Sharp and Dohm (Mỹ), chỉ định tiêm cho trẻ từ 12 tháng tuổi trở lên.

• Varicella (Hàn Quốc): Được nghiên cứu và sản xuất bởi Green Cross – Hàn Quốc, chỉ định tiêm cho trẻ từ 12 tháng tuổi trở lên và người lớn.

• ProQuad (Mỹ): Được nghiên cứu và phát triển bởi tập đoàn hàng đầu thế giới Merck Sharp and Dohm (Mỹ), chỉ định tiêm cho trẻ từ 12 tháng tuổi trở lên và người lớn.

Để tham khảo về vắc xin phòng bệnh zona thần kinh và vắc xin phòng thủy đậu cho trẻ em, thanh thiếu niên, người lớn hoặc có nhu cầu tìm hiểu về loại vắc xin tại VNVC, Quý Khách hàng có thể liên hệ trực tiếp với VNVC thông qua hotline 028.7102.6595 hoặc inbox qua fanpage facebook VNVC - Trung tâm Tiêm chủng Trẻ em & Người lớn hoặc đến ngay các trung tâm tiêm chủng VNVC trên toàn quốc để được nhân viên chăm sóc Khách hàng hướng dẫn chi tiết, được bác sĩ thăm khám sàng lọc, tư vấn sức khỏe và chỉ định tiêm ngừa phù hợp. Tra cứu trung tâm tiêm chủng VNVC gần nhất tại đây.

Bên cạnh việc tiêm vắc xin, cần thực hiện song song với các biện pháp khác bao gồm:

• Hạn chế tiếp xúc với các vết mẩn ngứa của người bệnh;
• Vệ sinh cá nhân và môi trường thường xuyên;
• Hạn chế đi đến các vùng đang có dịch.

Cách điều trị khi mắc bệnh zona thần kinh

Điều trị bệnh zona thần kinh cần phải được thực hiện sớm để ngăn ngừa tình trạng tổn thương giác mạc tiến triển và mất thị lực tiềm ẩn. Thông thường, thời gian điều trị hiệu quả nhất là trong vòng 72 giờ sau khi xuất hiện triệu chứng.

Trường hợp bệnh zona thần kinh không biến chứng, ở người có miễn dịch bình thường:

• Tại chỗ: Bôi hồ nước, dung dịch màu milian, castellani, mỡ acyclovir, mỡ kháng sinh nếu có nhiễm khuẩn;
• Toàn thân: Uống thuốc Aciclovir hoặc thuốc Famciclovir hoặc thuốc Valacyclovir theo chỉ định của bác sĩ;
• Bị đau dai dẳng: Bôi kem chứa lidocain và prilocain, kem capsaicin, lidocain gel, uống thuốc chống trầm cảm ba vòng, phong bế thần kinh và vật lý trị liệu kết hợp;
• Sử dụng thuốc corticoid: có tác dụng giảm đau trong thời kỳ cấp tính, có tác dụng giảm đau sau zona.

Trường hợp suy giảm miễn dịch hay tổn thương lan rộng:

• Tiêm tĩnh mạch acyclovir 30mg/kg/ngày, chia 3 lần x 7 ngày hoặc cho đến khi thương tổn đóng vảy tiết.

Trường hợp có tổn thương mắt:

• Kết hợp khám chuyên khoa mắt, điều trị acyclovir đường tĩnh mạch

Điều trị đau sau zona:

• Điều trị bằng thuốc kháng virus sớm trong vòng 72 giờ;
• Amitripylin viên 25mg, liều 25-75mg/ngày
• Carbamazepin viên nén 200mg, liều 400-1.200mg/ngày
• Gabapentin viên 300mg, liều 900-2.000mg/ngày.
• Pregabalin 150mg-300mg/ngày.
• Bôi kem chứa lidocain và prilocain tại chỗ, ngày 3-4 lần.

Theo các chuyên gia y tế, tiêm vắc xin phòng bệnh thủy đậu và vắc xin phòng zona thần kinh là biện pháp phòng bệnh hiệu quả, an toàn và tiết kiệm nhất, ngăn chặn nguy cơ nhiễm bệnh, hạn chế các biến chứng nguy hiểm, bảo vệ sức khỏe cho bản thân và cộng đồng.

Bất kỳ ai đã từng mắc bệnh thủy đậu đều có nguy cơ tái hoạt động lại virus zona thần kinh đang trú ngụ tiềm ẩn trong rễ, hạch thần kinh cảm giác, bùng phát thành bệnh zona. Bệnh zona thần kinh đặc biệt nguy hiểm ở những người có yếu tố nguy cơ cao như người cao tuổi, phụ nữ mang thai, người có bệnh lý nền và có hệ miễn dịch suy yếu.