8 biến chứng tay chân miệng đầy tai hại, nhiều nguy cơ tiềm ẩn

Dù phần lớn các ca tay chân miệng đều nhẹ và tự khỏi, nhưng một số trường hợp có thể diễn tiến nguy hiểm với các biến chứng như viêm não, viêm màng não, viêm cơ tim hoặc phù phổi cấp. Những biến chứng tay chân miệng thường diễn ra nhanh chóng, có nguy cơ tử vong cao chỉ trong 24 giờ. Vì vậy, nhận biết sớm dấu hiệu bất thường và can thiệp kịp thời là yếu tố sống còn để bảo vệ sức khỏe trẻ nhỏ.

Bệnh tay chân miệng có biến chứng không?

Bệnh tay chân miệng có thể gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm, đặc biệt ở trẻ nhỏ. Dù phần lớn các trường hợp mắc bệnh đều diễn biến nhẹ và tự khỏi, nhưng nếu không được theo dõi và điều trị kịp thời, trẻ có thể gặp phải những biến chứng nghiêm trọng liên quan đến hệ thần kinh, tim mạch và hô hấp.

Theo báo cáo của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) năm 2011, bệnh tay chân miệng ở trẻ có xu hướng gia tăng và duy trì ở mức cao trong những năm gần đây, trở thành một vấn đề đáng lo ngại đối với sức khỏe cộng đồng. Dịch bệnh bùng phát liên tục tại nhiều quốc gia ở châu Á, với số ca mắc mới được ghi nhận ngày càng tăng.

Đặc biệt, các nước như Trung Quốc, Hàn Quốc, Malaysia, Singapore, Thái Lan, Đài Loan (Trung Quốc), Hồng Kông (Trung Quốc) và Việt Nam đều báo cáo sự gia tăng đáng kể số ca bệnh trong thời gian qua, cho thấy mức độ lây lan rộng rãi và nguy cơ bùng phát mạnh mẽ của bệnh trong khu vực.

Riêng tại Việt Nam, cũng theo thống kê từ Bộ Y tế, từ đầu năm 2024, cả nước đã ghi nhận 76.371 ca mắc tay chân miệng, trong đó khu vực phía Nam có số ca cao nhất, đặc biệt tại TP.HCM, Tiền Giang, Đồng Nai, An Giang và Đồng Tháp.

Mặc dù số ca bệnh đã giảm so với cùng kỳ năm trước, nhưng nguy cơ bùng phát dịch vẫn còn tiềm ẩn, nhất là vào các đợt cao điểm trong khoảng tháng 5 - 6 và tháng 9 - 10, khi điều kiện thời tiết và môi trường thuận lợi cho virus lây lan mạnh. Bệnh chủ yếu ảnh hưởng đến trẻ dưới 5 tuổi, trong đó nhóm trẻ dưới 3 tuổi chiếm tỷ lệ mắc cao nhất.

Một trong những biến chứng nguy hiểm nhất của tay chân miệng là viêm não và viêm màng não, thường gặp ở những ca nhiễm virus Enterovirus 71 (EV71). Trẻ mắc bệnh có thể xuất hiện các triệu chứng như giật mình, rung giật cơ, bứt rứt, ngủ gà, run chi, yếu liệt, thậm chí hôn mê. Nếu không được can thiệp kịp thời, tình trạng viêm não có thể dẫn đến tổn thương não vĩnh viễn hoặc tử vong.

Bên cạnh đó, bệnh còn có thể gây viêm cơ tim, rối loạn nhịp tim, phù phổi cấp khiến trẻ suy hô hấp nhanh chóng. Những dấu hiệu như mạch nhanh, da nổi vân tím, tứ chi lạnh, thở gấp hoặc ho ra bọt hồng đều cảnh báo nguy cơ suy tim và trụy mạch, cần được cấp cứu ngay.

Tác nhân chính gây bệnh là hai chủng virus Coxsackievirus A16 (CA16) và Enterovirus 71 (EV71), trong đó EV71 thường liên quan đến các ca bệnh nặng và có nguy cơ biến chứng cao. Tại khu vực Đông Nam Á, các đợt bùng phát dịch do EV71 đã gây ra nhiều ca tử vong, đặc biệt dịch tay chân miệng bùng phát tại Đài Loan vào năm 1998 được xem là một trong những đợt nghiêm trọng nhất, với hơn 100.000 ca mắc. Trong số đó, hơn 400 trẻ gặp biến chứng liên quan đến hệ thần kinh trung ương và đáng tiếc, 78 trường hợp đã không qua khỏi.

Biến chứng tay chân miệng ở trẻ và người lớn

Mặc dù trẻ em là đối tượng dễ bị ảnh hưởng nhất bởi các biến chứng tay chân miệng, nhưng người lớn, đặc biệt là những người có hệ miễn dịch suy giảm, cũng không hoàn toàn miễn nhiễm với căn bệnh này.

Chuyên gia cho biết, ở người trưởng thành, bệnh tay chân miệng thường biểu hiện nhẹ hơn nhưng vẫn tiềm ẩn nguy cơ tiến triển nặng. Một số trường hợp có thể xuất hiện tổn thương da, niêm mạc nghiêm trọng, các nốt mụn nước vỡ ra hình thành vết loét dễ nhiễm trùng.

Nếu không được theo dõi và xử trí kịp thời, bệnh có thể gây ra biến chứng nguy hiểm như viêm não, viêm màng não, viêm cơ tim, suy tim hoặc phù phổi cấp, đe dọa đến tính mạng. Do đó, người lớn cũng cần cảnh giác, đặc biệt là khi có dấu hiệu bất thường, nên đi khám sớm để được chẩn đoán và điều trị đúng cách.

Để hiểu rõ về mức độ nguy hiểm của bệnh tay chân miệng, cần đi sâu vào từng biến chứng cụ thể mà bệnh có thể gây ra, từ ảnh hưởng đến hệ thần kinh, tim mạch cho đến hô hấp.

1. Biến chứng nhẹ

1.1. Mất nước

Mất nước là một trong những biến chứng phổ biến của bệnh tay chân miệng, đặc biệt ở trẻ nhỏ. Khi virus Coxsackie A16 tấn công, các vết loét đau rát xuất hiện trong khoang miệng khiến trẻ khó ăn uống, dẫn đến tình trạng uống ít nước hơn bình thường.

Nếu không được bù nước kịp thời, trẻ có thể rơi vào trạng thái mất nước với các dấu hiệu như môi khô, ít tiểu, mắt trũng, mệt mỏi, thậm chí nguy hiểm hơn là rối loạn điện giải. Chính vì vậy, bố mẹ cần theo dõi sát sao lượng nước trẻ uống, khuyến khích trẻ uống nhiều nước và đưa trẻ đến cơ sở y tế nếu có dấu hiệu mất nước nghiêm trọng.

1.2. Loét ở miệng và cổ họng

Loét miệng và cổ họng là một trong những biến chứng nhẹ nhưng phổ biến của bệnh tay chân miệng. Những vết loét này thường xuất hiện trên lưỡi, nướu, mặt trong má hoặc thành sau họng, gây đau rát và khó chịu, khiến trẻ biếng ăn, biếng uống, thậm chí bỏ bú. Khi không được chăm sóc đúng cách, loét miệng có thể làm tăng nguy cơ mất nước và suy dinh dưỡng, ảnh hưởng đến quá trình hồi phục của trẻ.

1.3. Mất móng tay và móng chân

Mất móng (Onychomadesis) hay ly móng (Onycholysis) là một biến chứng muộn có thể xảy ra sau khi trẻ mắc bệnh tay chân miệng hoặc một số bệnh do virus khác. Theo các chuyên gia, tình trạng này xuất phát từ phản ứng viêm của cơ thể trong quá trình chống lại virus, kết hợp với tác động của virus lên mầm móng (nail matrix). Điều này khiến quá trình tạo móng bị gián đoạn, làm móng cũ mất đi liên kết với giường móng (nail bed) và dần bong ra. Sau đó, khi tế bào mầm móng hoạt động trở lại, móng mới sẽ hình thành và thay thế móng cũ.

Thông thường, hiện tượng này không gây đau, sưng hay ngứa, và móng mới sẽ mọc lại trong khoảng 12 tuần, nhưng ở trẻ nhỏ có thể nhanh hơn, khoảng 3 - 4 tuần. Móng có thể tạm thời đổi màu nâu hoặc đục do bụi bẩn bám vào, không phải dấu hiệu của nấm móng. Vì vậy, phụ huynh không cần quá lo lắng khi trẻ gặp tình trạng này. Để hỗ trợ móng mọc khỏe mạnh, cha mẹ nên giữ gìn vệ sinh tay chân cho trẻ sạch sẽ, bổ sung đầy đủ dinh dưỡng và thực hiện tiêm chủng đầy đủ để giúp phòng bệnh hiệu quả hơn.

Mất móng (Onychomadesis) hay ly móng (Onycholysis) là một biến chứng muộn có thể xảy ra sau khi trẻ mắc bệnh tay chân miệng hoặc một số bệnh do virus khác.

2. Biến chứng nặng

2.1. Viêm màng não

Viêm màng não là một trong những biến chứng nghiêm trọng của bệnh tay chân miệng, xảy ra khi virus xâm nhập vào hệ thần kinh trung ương, gây viêm lớp màng bao quanh não và tủy sống (1). Trẻ bị viêm màng não thường có các dấu hiệu như sốt cao kéo dài, đau đầu dữ dội, nôn nhiều, quấy khóc liên tục, cứng gáy, nhạy cảm với ánh sáng, co giật hoặc thậm chí rối loạn ý thức.

Biến chứng này có thể để lại hậu quả nghiêm trọng nếu không được phát hiện và điều trị kịp thời, bao gồm tổn thương não, suy giảm nhận thức, thậm chí tử vong. Do đó, khi thấy trẻ có những dấu hiệu bất thường nghi ngờ viêm màng não, bố mẹ cần đưa trẻ đến bệnh viện ngay để được thăm khám và điều trị phù hợp.

2.2. Viêm não

Viêm não là một trong những biến chứng nguy hiểm của bệnh tay chân miệng, đe dọa đến tính mạng nhưng rất hiếm gặp. Khi virus xâm nhập vào hệ thần kinh trung ương, nó gây viêm và sưng ở não, dẫn đến các triệu chứng như sốt cao kéo dài, đau đầu dữ dội, nôn mửa, co giật, rối loạn ý thức và thậm chí hôn mê.

Theo thống kê, từ đầu năm 2023 đến giữa năm, Bệnh viện Nhi Trung ương đã tiếp nhận hơn 1.200 trẻ mắc bệnh tay chân miệng, trong đó gần 500 trường hợp phải nhập viện điều trị. Đáng chú ý, khoảng 30% số ca này nhiễm chủng EV71, với nhiều trường hợp biến chứng viêm não.

Viêm não do tay chân miệng tiến triển nhanh và có thể gây tử vong nếu không được chẩn đoán và điều trị kịp thời. Do đó, khi trẻ có dấu hiệu sốt cao không hạ, giật mình nhiều, quấy khóc liên tục hoặc xuất hiện các triệu chứng thần kinh khác, phụ huynh cần đưa trẻ đến cơ sở y tế ngay để được thăm khám và điều trị phù hợp.

2.3. Nhiễm trùng huyết ở trẻ sơ sinh

Nhiễm trùng huyết là một biến chứng nguy hiểm có thể xảy ra ở trẻ sơ sinh mắc bệnh tay chân miệng, đặc biệt khi hệ miễn dịch của trẻ còn non yếu. Khi virus gây bệnh xâm nhập vào máu, chúng có thể lan rộng khắp cơ thể, dẫn đến tình trạng nhiễm trùng toàn thân. Trẻ bị nhiễm trùng huyết thường biểu hiện sốt cao, bú kém, lừ đừ, thậm chí có thể xuất hiện các dấu hiệu sốc như tay chân lạnh, mạch nhanh, huyết áp tụt.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), nhiễm khuẩn sơ sinh là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây tử vong ở trẻ dưới 1 tháng tuổi, đặc biệt tại các nước đang phát triển. Tỷ lệ nhiễm khuẩn sơ sinh sớm, xảy ra trong vòng 72 giờ sau sinh. Trong số này, nhiễm trùng huyết do các tác nhân như Streptococcus nhóm B và vi khuẩn Gram âm đường ruột, bao gồm Escherichia coli, là phổ biến nhất.

Mặc dù bệnh tay chân miệng thường do virus Coxsackie A16 và Enterovirus 71 (EV71) gây ra, nhưng trong một số trường hợp, nhiễm trùng thứ phát do vi khuẩn có thể dẫn đến nhiễm trùng huyết ở trẻ sơ sinh. Điều này đặc biệt nguy hiểm do hệ miễn dịch của trẻ chưa phát triển hoàn thiện, khiến bệnh tiến triển nhanh chóng và khó kiểm soát.

Việc nhận biết sớm và điều trị kịp thời nhiễm trùng huyết ở trẻ sơ sinh là vô cùng quan trọng. Khi trẻ có các dấu hiệu nghi ngờ, cần đưa đến cơ sở y tế để được thăm khám và điều trị phù hợp, nhằm giảm thiểu nguy cơ biến chứng nghiêm trọng và tử vong.

2.4. Phù phổi

Phù phổi cấp là một trong những biến chứng nghiêm trọng và có thể đe dọa tính mạng ở bệnh nhân tay chân miệng, đặc biệt là những trường hợp nhiễm Enterovirus 71 (EV71). Tình trạng này xảy ra do rối loạn hệ thần kinh trung ương, làm tăng tính thấm của mao mạch phổi, dẫn đến sự tích tụ dịch trong phổi.

Trẻ bị phù phổi cấp thường có các dấu hiệu như khó thở đột ngột, tím tái, thở rên, xuất hiện bọt hồng ở miệng, ho ra máu, phổi có nhiều ran ẩm. Trong những trường hợp nặng, trẻ có thể bị suy hô hấp cấp tính, tụt huyết áp và nguy cơ tử vong cao nếu không được cấp cứu kịp thời.

Do mức độ nguy hiểm của biến chứng này, phụ huynh cần đặc biệt lưu ý khi trẻ mắc tay chân miệng. Nếu trẻ có dấu hiệu mệt lả, lơ mơ, giật mình chới với, thở nhanh, tím tái hoặc xuất hiện bọt hồng ở miệng, cần đưa trẻ đến bệnh viện ngay để được xử trí kịp thời.

2.5. Biến chứng thần kinh

Biến chứng thần kinh là một trong những hậu quả nặng nề của bệnh tay chân miệng, chủ yếu do virus Enterovirus 71 (EV71) gây ra. Khi virus xâm nhập vào hệ thần kinh trung ương, nó có thể dẫn đến các biến chứng tay chân miệng nguy hiểm như viêm não thân não, viêm màng não vô khuẩn, viêm não và liệt mềm cấp tính (AFP). Thậm chí, một số ca bệnh có thể diễn tiến nặng, gây suy tim phổi hoặc tử vong.

Một nghiên cứu được đăng tải trên tạp chí Oxford Academic ghi nhận đợt bùng phát bệnh lý thần kinh liên quan đến EV71 tại Perth, Tây Úc, từ tháng 2 - tháng 9 năm 1999, với 14 trường hợp được xác nhận qua nuôi cấy virus. Trong đó, 9 trẻ (64%) mắc bệnh thần kinh mức độ nghiêm trọng, 4 trẻ để lại di chứng thần kinh lâu dài. Các hội chứng thần kinh được ghi nhận bao gồm viêm màng não vô khuẩn, hội chứng Guillain-Barré, viêm tủy cắt ngang cấp tính, mất điều hòa tiểu não cấp tính, hội chứng opso-myoclonus, tăng áp lực nội sọ lành tính và co giật do sốt.

Đáng chú ý, dữ liệu lâm sàng và chụp cộng hưởng từ (MRI) cho thấy yếu tố miễn dịch đóng vai trò quan trọng trong cơ chế bệnh sinh của biến chứng thần kinh trong đợt dịch này. Điều này khác biệt so với các đợt bùng phát EV71 trước đó, khi tổn thương chất xám do virus được coi là nguyên nhân chính gây bệnh lý thần kinh. (2)

Biến chứng tay chân miệng liên quan đến thần kinh không chỉ gây nguy hiểm đến tính mạng mà còn ảnh hưởng đến sự phát triển thần kinh và vận động của trẻ trong tương lai. Do đó, việc theo dõi các dấu hiệu cảnh báo như quấy khóc liên tục, giật mình thường xuyên, ngủ gà, yếu liệt tay chân là rất quan trọng. Khi phát hiện bất kỳ triệu chứng nghi ngờ nào, bố mẹ cần đưa trẻ đến bệnh viện ngay để được thăm khám và điều trị kịp thời.

Nhận biết dấu hiệu bệnh tay chân miệng trở nặng

Bệnh tay chân miệng thường diễn biến nhẹ và có thể tự khỏi sau 7-10 ngày, nhưng trong một số trường hợp, bệnh có thể trở nặng và gây ra nhiều biến chứng nguy hiểm. Việc nhận biết sớm các dấu hiệu cảnh báo là rất quan trọng để can thiệp kịp thời, giảm nguy cơ biến chứng nặng, thậm chí tử vong.

Một số dấu hiệu bệnh tay chân miệng trở nặng như:

• Sốt cao kéo dài, không đáp ứng thuốc hạ sốt: Nếu trẻ sốt trên 38,5°C liên tục hơn 48 giờ và không thuyên giảm dù đã dùng thuốc hạ sốt, cần đưa trẻ đến cơ sở y tế để được thăm khám.
• Quấy khóc bất thường: Trẻ khó chịu, quấy khóc không ngừng, đặc biệt vào ban đêm. Nếu trẻ ngủ ngắn, liên tục giật mình và khóc dai dẳng, có thể là dấu hiệu tổn thương thần kinh sớm.
• Giật mình liên tục: Nếu trẻ giật mình nhiều ngay cả khi đang tỉnh táo, tần suất tăng dần, đây có thể là dấu hiệu của nhiễm độc thần kinh, cần theo dõi sát.
• Thở khó, thở nhanh: Quan sát nhịp thở của trẻ, nếu thấy trẻ thở nhanh hơn bình thường, co rút lồng ngực, cánh mũi phập phồng hoặc tím tái, có thể trẻ đang gặp vấn đề về tim mạch hoặc suy hô hấp.
• Rối loạn ý thức: Trẻ có biểu hiện ngủ gà, lơ mơ, phản ứng chậm, khó đánh thức hoặc hôn mê có thể liên quan đến biến chứng viêm não, cần cấp cứu ngay.
• Giảm lượng nước tiểu: Nếu trẻ đi tiểu ít hơn bình thường, có nguy cơ bị mất nước, tụt huyết áp hoặc suy thận. Cha mẹ có thể theo dõi bằng cách quan sát số lần thay tã trong ngày.
• Dấu hiệu thần kinh bất thường: Trẻ có thể nôn nhiều, đi lại loạng choạng, yếu tay chân, khó nuốt, thậm chí co giật. Đây là những triệu chứng nguy hiểm, không nên chủ quan.

Nếu phát hiện thấy trẻ xuất hiện bất kỳ dấu hiệu bệnh tay chân miệng trở nặng, bố mẹ hoặc người chăm sóc cần nhanh chóng đưa trẻ đến cơ sở y tế hoặc bệnh viện gần nhất để được thăm khám và điều trị kịp thời, tránh các biến chứng nghiêm trọng có thể xảy ra.

Cách phòng ngừa biến chứng tay chân miệng

Chủ động phòng bệnh tay chân miệng là cách tốt nhất để bảo vệ sức khỏe của trẻ, trong đó tiêm vắc xin đóng vai trò quan trọng. Vắc xin giúp cơ thể trẻ tạo kháng thể đặc hiệu, nâng cao khả năng miễn dịch trước các chủng virus gây bệnh. Nếu đã được tiêm phòng, trẻ không chỉ giảm nguy cơ mắc bệnh mà còn có diễn biến nhẹ hơn, hạn chế biến chứng nguy hiểm.

Hiện nay, trên thế giới đã có vắc xin phòng bệnh tay chân miệng cho trẻ em - đối tượng có nguy cơ cao nhất lây nhiễm và mắc bệnh tay chân miệng. Vắc xin đang trong quá trình phê duyệt và sớm được Hệ thống tiêm chủng vắc xin VNVC đưa về Việt Nam, ra mắt và triển khai tiêm đầu tiên trên toàn quốc, mang đến cơ hội sớm tiếp cận với một trong những loại vắc xin mới, vắc xin quan trọng cho trẻ em Việt, giúp phòng ngừa căn bệnh cực kỳ phổ biến và nguy hiểm hàng đầu ở nhóm trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ.

→ Đăng ký nhận thông tin vắc xin tay chân miệng TẠI ĐÂY

Bên cạnh tiêm vắc xin, việc duy trì vệ sinh cá nhân và môi trường sống cũng rất cần thiết. Cha mẹ nên tập cho trẻ thói quen rửa tay thường xuyên với xà phòng, đặc biệt trước khi ăn, sau khi đi vệ sinh và khi tiếp xúc với bề mặt có nguy cơ nhiễm khuẩn. Các vật dụng cá nhân như đồ chơi, ly, muỗng, khăn mặt cần được làm sạch và khử khuẩn định kỳ. Không gian sống, lớp học phải luôn thông thoáng, sạch sẽ, hạn chế nguy cơ lây nhiễm.

Trong mùa dịch cao điểm (tháng 5 - 6 và 9 - 10), cần tránh cho trẻ đến nơi đông người hoặc tiếp xúc gần với người có dấu hiệu mắc bệnh. Đồng thời, tăng cường sức đề kháng cho trẻ bằng chế độ dinh dưỡng đầy đủ, cân bằng, giàu vitamin và khoáng chất. Khuyến khích trẻ vận động, vui chơi hợp lý để nâng cao sức khỏe tổng thể.

Cuối cùng, bố mẹ hoặc người chăm sóc cần theo dõi sát sức khỏe của trẻ, phát hiện sớm các dấu hiệu nghi ngờ như sốt, nổi mụn nước để kịp thời đưa trẻ đi khám, ngăn ngừa biến chứng nguy hiểm.

⇒ Tham khảo thêm: Hình ảnh tay chân miệng ở trẻ em diễn tiến qua các giai đoạn bệnh

Biến chứng tay chân miệng có thể nguy hiểm, thậm chí đe dọa tính mạng nếu không được phát hiện và xử trí kịp thời. Viêm não, viêm cơ tim, phù phổi cấp là những biến chứng nghiêm trọng thường gặp, đặc biệt ở trẻ nhỏ. Do đó, bố mẹ cũng như người chăm sóc cần theo dõi sát sao các dấu hiệu bất thường và đưa trẻ đến cơ sở y tế ngay khi cần. Ngoài ra, cần duy trì vệ sinh cá nhân, khử trùng môi trường sống và hạn chế tiếp xúc với nguồn lây là cách hiệu quả để phòng bệnh và ngăn chặn biến chứng nguy hiểm do tay chân miệng gây ra.