Muỗi vằn Aedes aegypti gây bệnh gì? Bị đốt có sao không?

Muỗi vằn là vector trung gian lây truyền nhiều bệnh lý truyền nhiễm nguy hiểm như sốt xuất huyết, sốt teo não (zika), Chikungunya, sốt vàng da…, là mối lo ngại lớn đối với sức khỏe cộng đồng trên toàn thế giới, đặc biệt là ở các vùng nhiệt đới như Việt Nam.

Muỗi vằn là gì?

Muỗi vằn, hay còn gọi là muỗi Aedes, là một trong những loài muỗi nguy hiểm nhất hiện nay, với vai trò là vector truyền bệnh cho hàng triệu người trên thế giới. Có hai loài phổ biến thuộc chi này là Aedes aegypti và Aedes albopictus. Muỗi vằn có màu đen, thân và chân kẻ vằn trắng đặc trưng, thường được tìm thấy chủ yếu ở khu vực nhiệt đới và cận nhiệt đới, nơi điều kiện khí hậu nóng ẩm là môi trường lý tưởng cho chúng phát triển.

Điểm nổi bật của muỗi vằn là tập tính hoạt động ban ngày, thường cao điểm vào sáng sớm và cuối chiều. Loài muỗi này đặc biệt ưu thích nước tù đọng, như ở vỏ lon, lốp xe cũ, hoặc các dụng cụ chứa nước không được che chắn, làm nơi sinh sản. Một đặc điểm nguy hiểm khác là muỗi vằn có khả năng đốt nhiều lần trên nhiều người trong cùng một thời điểm, làm tăng nguy cơ lây lan mầm bệnh.

Vòng đời của chúng chỉ kéo dài khoảng 7 - 10 ngày, từ trứng đến muỗi trưởng thành. Muỗi cái cần hút máu để đẻ trứng, trong khi muỗi đực chủ yếu hút nhựa cây.

Hiện nay, khoảng 3,9 tỷ người sống trong vùng nguy cơ do muỗi vằn gây ra, đặc biệt với dịch sốt xuất huyết đe dọa nghiêm trọng sức khỏe cộng đồng. Để giảm thiểu rủi ro, cần loại bỏ nơi muỗi sinh sản, nâng cao nhận thức và áp dụng các biện pháp phòng chống muỗi hiệu quả.

Đặc điểm nhận dạng muỗi vằn

Muỗi vằn thuộc chi Aedes, họ Culicidae. Chúng có nguồn gốc từ châu Phi và hiện nay đã lan rộng ra nhiều khu vực trên thế giới, đặc biệt là các vùng nhiệt đới và cận nhiệt đới.

1. Hình dáng muỗi vằn Aedes aegypti

Muỗi vằn Aedes aegypti có kích thước khá nhỏ, chỉ dài khoảng 4 - 7mm, nhưng lại dễ nhận biết nhờ những đặc điểm nổi bật trên cơ thể. Loài này có màu đen bóng với các vạch trắng đặc trưng trên thân và chân, tạo nên một hoa văn giống như vằn hổ  –  đây cũng là lý do chúng được gọi là "muỗi vằn", giúp dễ dàng phân biệt với các loài muỗi khác.

Cấu trúc cơ thể của muỗi vằn mảnh mai và thon dài, với đầu hình tròn, có vòi dài để hút máu, và đôi mắt lớn. Điều này giúp chúng quan sát môi trường xung quanh một cách hiệu quả. Cánh của muỗi vằn khá mỏng và trong suốt, không dễ thấy bằng mắt thường nếu không quan sát kỹ, với các gân cánh rõ ràng, cho phép chúng bay một cách linh hoạt và nhanh chóng. Chân dài và mảnh, có các vạch trắng xen kẽ, không chỉ giúp chúng di chuyển mà còn tạo thuận lợi cho việc đậu trên bề mặt mà không bị rơi.

So với các loài muỗi khác như muỗi Anopheles (truyền sốt rét) hay muỗi Culex (truyền viêm não Nhật Bản), muỗi vằn Aedes aegypti có vẻ ngoài nổi bật hơn hẳn nhờ các vạch trắng này. Đây là dấu hiệu quan trọng để phân biệt chúng trong tự nhiên.

2. Thời gian hoạt động

Không giống như nhiều loài muỗi khác thường hoạt động mạnh vào ban đêm, muỗi vằn Aedes aegypti lại ưa thích đốt người vào ban ngày, đặc biệt là vào buổi sáng sớm hoặc chiều muộn. Thời điểm này thường trùng với giờ sinh hoạt của con người, khiến nguy cơ bị đốt tăng cao. Nghiên cứu cho thấy Aedes aegypti thích nghi tốt với môi trường đô thị, thường xuất hiện ở những nơi đông dân cư, gần nhà ở, trường học hoặc văn phòng. Điều này giải thích tại sao các ổ dịch do muỗi vằn gây ra thường bùng phát mạnh ở thành phố.

Tuy nhiên, không phải muỗi vằn không hoạt động vào ban đêm. Trong điều kiện thiếu ánh sáng hoặc khi nhiệt độ ban ngày quá nóng, chúng vẫn có thể tìm máu để duy trì sự sống và sinh sản. Điều này đòi hỏi chúng ta phải luôn cảnh giác, bất kể thời gian nào trong ngày.

3. Vòng đời và tập tính sinh sản

Vòng đời của muỗi vằn Aedes aegypti bao gồm 4 giai đoạn: trứng, ấu trùng, nhộng và muỗi trưởng thành. Tổng thời gian từ trứng đến khi trưởng thành thường kéo dài khoảng 7 - 10 ngày, tùy thuộc vào nhiệt độ và độ ẩm môi trường.

• Trứng: Muỗi cái đẻ trứng ở các vật chứa nước như chum, vại, lốp xe cũ, hoặc thậm chí là những chỗ đọng nước nhỏ như vỏ lon, chậu cây. Trứng của muỗi vằn có màu đen, kích thước khoảng 1mm, có khả năng chịu khô hạn rất tốt, có thể sống sót vài tháng mà không cần nước. Khi gặp điều kiện thuận lợi (nước ngập), trứng sẽ nở ngay lập tức.
• Ấu trùng: Giai đoạn này kéo dài khoảng 4 - 6 ngày. Ấu trùng sống trong nước, dài khoảng 1 - 2cm, có màu trắng đục hoặc nâu nhạt. Chúng ăn các vi sinh vật và chất hữu cơ để phát triển.
• Nhộng: Sau khi phát triển đủ, ấu trùng chuyển thành nhộng trong khoảng 2 - 3 ngày. Nhộng không ăn mà chỉ bơi trong nước, chuẩn bị cho sự "lột xác" cuối cùng thành muỗi trưởng thành. Giai đoạn này dễ nhận biết bởi hình dạng giống dấu phẩy và màu nâu sẫm.
• Muỗi trưởng thành: Sau khi thoát khỏi vỏ nhộng, muỗi vằn bắt đầu bay, trưởng thành hoàn toàn trong vòng 24 - 48 giờ và tìm máu để tiếp tục chu kỳ sinh sản. Chỉ có muỗi cái mới hút máu, vì chúng cần protein để phát triển trứng, trong khi muỗi đực chủ yếu ăn mật hoa và các chất lỏng ngọt. (1)

Tập tính sinh sản của muỗi vằn rất đáng lo ngại. Một con muỗi cái có thể đẻ từ 100 - 200 trứng trong một lần sinh sản và thực hiện 3 - 4 lần đẻ trong suốt cuộc đời (khoảng 2 - 4 tuần).  Điều này khiến cho số lượng muỗi tăng lên đáng kể, làm tăng nguy cơ lây lan các bệnh truyền nhiễm.

Muỗi vằn gây bệnh gì?

Muỗi vằn Aedes aegypti không chỉ gây ngứa ngáy, khó chịu khi đốt mà còn là tác nhân trung gian lây truyền nhiều bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, đe dọa tính mạng con người, bao gồm:

1. Sốt xuất huyết Dengue

Sốt xuất huyết Dengue là căn bệnh phổ biến nhất do muỗi vằn truyền. Virus Dengue có 4 type (DENV-1, DENV-2, DENV-3, DENV-4), được muỗi vằn mang từ người bệnh sang người lành qua vết đốt. Triệu chứng của sốt xuất huyết bao gồm sốt cao đột ngột (39 - 40°C), đau đầu, đau hốc mắt, đau cơ, phát ban đỏ và trong trường hợp nặng có thể dẫn đến xuất huyết  dưới da, xuất huyết nội tạng, chảy máu chân răng thậm chí tử vong.

Theo Cục Y tế dự phòng, Việt Nam lưu hành cả 4 tuýp virus Dengue, nhưng DENV-1, DENV-2 là 2 tuýp virus gây bệnh chủ yếu. Năm 2023, Việt Nam ghi nhận 80% trường hợp mắc sốt xuất huyết liên quan đến tuýp DENV-2, đến năm 2024, con số giảm xuống còn khoảng 70%. (2)

Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), số ca sốt xuất huyết lớn nhất trên toàn cầu là vào năm 2023, với hơn 4,5 triệu ca mắc, 2.300 ca tử vong. Tại Việt Nam, WHO ghi nhận khoảng 369.000 bệnh nhân sốt xuất huyết, 40 ca tử vong, chủ yếu vào mùa mưa (tháng 6-11). (3)

Các chuyên gia y tế cảnh báo, nhóm người mắc bệnh nền, người bị béo phì, phụ nữ mang thai, trẻ em dưới 4 tuổi, đặc biệt dưới 12 tháng tuổi là những đối tượng nguy cơ cao diễn biến nặng khi mắc sốt xuất huyết.

2. Sốt vàng da

Sốt vàng da (Yellow Fever) là một căn bệnh do virus Flavivirus gây ra, chủ yếu lây lan qua muỗi vằn Aedes aegypti ở châu Phi và Nam Mỹ. Bệnh khởi phát với triệu chứng sốt, ớn lạnh, đau cơ, buồn nôn, sau đó chuyển sang giai đoạn nặng với vàng da (do tổn thương gan), xuất huyết nội tạng và suy đa cơ quan. Tỷ lệ tử vong ở giai đoạn nặng có thể lên đến 20-50% nếu không được điều trị kịp thời (4). Mặc dù đã có vắc xin phòng ngừa, bệnh vẫn là mối đe dọa lớn ở những vùng chưa kiểm soát được muỗi vằn.

Bệnh sốt vàng da hiện chưa phổ biến ở Việt Nam, nhờ vắc xin hiệu quả và các biện pháp kiểm soát biên giới nghiêm ngặt. Tuy nhiên, trong bối cảnh toàn cầu hóa, nguy cơ virus xâm nhập qua du khách hoặc hàng hóa nhập khẩu vẫn tồn tại. Một báo cáo của WHO cảnh báo rằng các quốc gia nhiệt đới như Việt Nam, nơi muỗi vằn xuất hiện khắp nơi, có thể trở thành "điểm nóng" nếu sốt vàng da lan rộng

3. Zika

Virus Zika lây truyền qua vết đốt của muỗi vằn Aedes aegypti, đã từng gây bùng phát dịch tại châu Phi, sau đó nhanh chóng lan ra thành đại dịch toàn cầu giai đoạn 2015 - 2016. Bệnh có các triệu chứng nhẹ bao gồm sốt thấp, phát ban, đau khớp, đỏ mắt, nhưng hậu quả nghiêm trọng nhất là ở phụ nữ mang thai. Phụ nữ mang thai nhiễm virus Zika có thể gây dị tật đầu nhỏ ở thai nhi, ảnh hưởng đến sự phát triển não bộ của trẻ (5). Ngoài ra, Zika còn liên quan đến hội chứng Guillain-Barré – một rối loạn thần kinh gây suy yếu cơ hoặc liệt.

Ở Việt Nam, các ca Zika đầu tiên được ghi nhận vào năm 2016 tại TP.HCM, Bình Dương, Khánh Hòa và Phú Yên (6). Dù chưa bùng thành dịch lớn, sự hiện diện của muỗi vằn ở khắp các tỉnh thành vẫn là mối đe dọa tiềm tàng, đòi hỏi sự giám sát chặt chẽ từ cơ quan y tế.

Hiện chưa có vắc xin phòng ngừa hay thuốc đặc trị Zika, phòng bệnh chủ yếu dựa vào việc kiểm soát muỗi và tránh muỗi đốt. Đối với phụ nữ mang thai hoặc đang có kế hoạch mang thai, việc bảo vệ bản thân khỏi Zika là tối quan trọng, nhất là trong các vùng có dịch.

4. Bệnh Chikungunya

Bệnh Chikungunya do virus Chikungunya gây ra, lây truyền qua vết đốt của muỗi vằn. Muỗi vằn Aedes aegypti truyền virus này từ người bệnh sang người lành, gây sốt cao đột ngột (thường trên 39°C), đau khớp dữ dội (đặc biệt ở tay, chân, cổ tay), đôi khi kèm phát ban đỏ và mệt mỏi kéo dài. Điểm đặc biệt của Chikungunya là triệu chứng đau khớp có thể kéo dài hàng tháng, thậm chí hàng năm, khiến người bệnh gặp khó khăn trong sinh hoạt hàng ngày, làm giảm chất lượng cuộc sống. (7)

Năm 2020, dịch bệnh Chikungunya bùng phát tại Campuchia với hơn 2.000 ca mắc, rải rác trên 15 tỉnh, thành. Theo Trung tâm Kiểm soát Bệnh tật TP.HCM (HCDC), cho hay Việt Nam có 10 tỉnh giáp Campuchia, do đó, thành phố đã nâng mức cảnh báo, tăng cường hệ thống giám sát dịch bệnh, đề phòng dịch xâm nhập. (8)

⇒ Tham khảo thêm: Dấu hiệu khi bị muỗi sốt xuất huyết đốt: Nhận biết sớm để phòng tránh

Cần làm gì khi bị muỗi vằn đốt?

Bị muỗi vằn đốt không phải lúc nào cũng dẫn đến bệnh, nhưng nguy cơ nhiễm virus là có thật. Nếu không may bị đốt, bạn nên làm theo các bước sau:

1. Làm sạch vết đốt: Rửa vùng da bị đốt bằng xà phòng dịu nhẹ và nước ấm để loại bỏ vi khuẩn, giảm nguy cơ nhiễm trùng thứ cấp. Bạn cũng có thể chườm lạnh để giảm sưng và ngứa.
2. Theo dõi triệu chứng: Thời gian ủ bệnh của các virus do muỗi vằn truyền dao động từ 3-14 ngày, tùy vào loại virus. Nếu xuất hiện sốt, phát ban, đau cơ khớp, đỏ mắt hoặc bất kỳ dấu hiệu bất thường nào, hãy đến bệnh viện ngay lập tức. Với sốt xuất huyết, phát hiện sớm có thể giảm tỷ lệ tử vong xuống dưới 1%.
3. Tránh tự ý dùng thuốc: Không dùng aspirin hoặc ibuprofen nếu nghi ngờ sốt xuất huyết, vì chúng có thể làm tăng nguy cơ chảy máu. Thay vào đó, paracetamol là lựa chọn an toàn hơn để giảm sốt, nhưng cần tham khảo ý kiến bác sĩ.
4. Uống nhiều nước: Uống ít nhất 2 - 3 lít nước mỗi ngày (nước lọc, nước oresol, hoặc nước ép trái cây) để giữ cơ thể đủ nước, tăng cường sức đề kháng và hỗ trợ đào thải độc tố nếu nhiễm virus.
5. Nghỉ ngơi đầy đủ: Tránh làm việc quá sức trong 1 - 2 tuần sau khi có dấu hiệu mệt mỏi, vì đây có thể là dấu hiệu sớm của nhiễm bệnh.

Quan trọng nhất là không hoảng sợ. Theo Tổ chức Y tế thế giới (WHO), chỉ khoảng 1% muỗi vằn trong tự nhiên mang virus gây bệnh ở điều kiện thông thường, nhưng tỷ lệ này có thể tăng vọt trong mùa dịch. Nếu có các triệu chứng như sốt, đau đầu, đau cơ hoặc phát ban sau khi bị muỗi đốt, hãy đến gặp bác sĩ để được khám và điều trị kịp thời.

Biện pháp phòng chống muỗi vằn

Để giảm thiểu nguy cơ từ muỗi vằn Aedes aegypti, việc kết hợp các biện pháp phòng chống là điều cần thiết. Dưới đây là một số biện pháp hiệu quả mà mọi người có thể áp dụng.

1. Loại bỏ nơi sinh sản của muỗi

Muỗi vằn sinh sản ở các nơi đọng nước, vì vậy việc "dọn sạch" môi trường là ưu tiên hàng đầu:

• Đậy kín dụng cụ chứa nước: Lu, chum, bể chứa cần có nắp đậy kín hoặc lưới chắn để ngăn muỗi đẻ trứng. Nếu không sử dụng, hãy lật úp chúng để tránh nước mưa tích tụ.
• Thay nước thường xuyên: Bình hoa, chậu cây cảnh, khay nước điều hòa nên thay nước ít nhất 2-3 ngày/lần. Dùng bàn chải cọ sạch thành bình để loại bỏ trứng muỗi bám dính  –  một việc nhỏ nhưng có thể giảm 80% nguy cơ sinh sản của muỗi vằn.
• Xử lý rác thải: Vỏ lon, chai nhựa, lốp xe cũ cần được thu gom và xử lý đúng cách. Theo nghiên cứu, một lốp xe đọng nước có thể sản sinh hàng trăm con muỗi vằn chỉ trong 1 tuần.
• Thả cá diệt ấu trùng: Cá lóc, cá rô phi hoặc cá bảy màu là "vũ khí sinh học" hiệu quả để tiêu diệt ấu trùng trong bể nước lớn. (9)

Chỉ cần dành 10 - 15 phút mỗi tuần để kiểm tra nhà cửa, người dân có thể cắt đứt vòng đời của muỗi vằn.

2. Phòng ngừa muỗi đốt

Ngăn muỗi vằn tiếp xúc với con người là cách bảo vệ trực tiếp:

• Mặc quần áo dài: Chọn trang phục sáng màu, che kín tay chân khi ra ngoài vào sáng sớm hoặc chiều muộn – thời điểm muỗi vằn hoạt động mạnh.
• Sử dụng màn chống muỗi: Ngủ trong màn, kể cả ban ngày, là thói quen tốt, đặc biệt với trẻ nhỏ và người già.
• Thoa kem chống muỗi: Các sản phẩm chứa DEET (10-30%), picaridin hoặc tinh dầu tự nhiên (sả, bạc hà, oải hương) đều hiệu quả. Với trẻ em, nên chọn loại dành riêng để tránh kích ứng.
• Lắp cửa lưới: Cửa sổ và cửa ra vào có lưới chắn sẽ giảm đáng kể muỗi xâm nhập vào nhà.

Những biện pháp này không tốn quá nhiều chi phí nhưng mang lại hiệu quả lâu dài.

3. Tiêu diệt muỗi trưởng thành

Khi muỗi vằn đã xuất hiện với mật độ cao, cần áp dụng các biện pháp mạnh:

• Phun thuốc diệt muỗi: Sử dụng bình xịt hoặc nhờ cơ quan y tế phun hóa chất như permethrin, deltamethrin ở khu vực nghi có ổ dịch. Lưu ý đeo khẩu trang và tránh tiếp xúc trực tiếp với thuốc.
• Dùng bẫy muỗi: Bẫy đèn UV hoặc bẫy nước tự chế (dùng chai nhựa, nước đường và men vi sinh) có thể thu hút và tiêu diệt muỗi hiệu quả.
• Giữ vệ sinh nhà cửa: Dọn dẹp bụi bặm, tránh để quần áo bừa bãi, vì muỗi vằn thích trú ẩn ở những nơi tối tăm, ẩm thấp.
• Sử dụng quạt: Đặt quạt ở khu vực sinh hoạt để tạo luồng gió mạnh, vì muỗi vằn bay yếu và khó đậu trên da khi có gió.

⇒ Tham khảo thêm: Muỗi Anophen và muỗi vằn khác nhau thế nào? Cách phân biệt chính xác

Muỗi vằn Aedes aegypti là loài muỗi nguy hiểm, là tác nhân chính gây ra các bệnh như sốt xuất huyết, sốt vàng da, Zika, Chikungunya…, với gánh nặng bệnh tật nghiêm trọng, đe dọa tới sức khỏe, thậm chí tính mạng của người bệnh và chất lượng cuộc sống của cộng đồng. Để bảo vệ sức khỏe của bản thân và gia đình, người dân cần chủ động phòng chống muỗi vằn bằng cách loại bỏ nơi sinh sản, phòng ngừa muỗi đốt, tiêu diệt muỗi trưởng thành và tiêm ngừa đầy đủ, đúng lịch vắc xin phòng bệnh sốt xuất huyết cho trẻ em từ 4 tuổi và người lớn.