Tiêm bắp là gì? Vị trí và quy trình tiêm an toàn, ít đau

Tùy vào từng loại vắc xin, độ tuổi và đối tượng tiêm chủng mà sẽ có các kỹ thuật tiêm vắc xin khác nhau như tiêm bắp, tiêm trong da, tiêm dưới da. Trong đó, tiêm bắp là kỹ thuật tiêm đơn giản và phổ biến hiện nay giúp tăng cường phản ứng giữa vắc xin với cơ thể, giúp cơ thể hấp thu thuốc nhanh hơn. Vậy tiêm bắp là gì? Kỹ thuật tiêm ra sao? Vị trí tiêm ở đâu? Cần lưu ý những gì khi thực hiện tiêm bắp? Cùng tìm hiểu chi tiết hơn về kỹ thuật tiêm bắp trong bài viết dưới đây. 

Tiêm bắp là gì?

Tiêm bắp (IM) - một phương pháp phổ biến trong y học hiện đại, là kỹ thuật tiêm vào cơ để đưa lượng thuốc vào trong cơ thể. Ngoài việc sử dụng để đưa thuốc, một số loại vắc xin tiêm được đưa vào cơ thể theo cách này.

Các chuyên gia cho biết vùng cơ bắp là nơi tập hợp số lượng lớn cơ và các mạch máu lớn so với mô dưới da, do đó tiêm vắc xin vào vùng cơ này sẽ giúp tăng cường phản ứng giữa vắc xin với cơ thể, từ đó cơ thể hấp thu thuốc một cách nhanh chóng (tiêm bắp cũng là kỹ thuật tiêm có tốc độ hấp thu thuốc/ vắc xin nhanh hơn kỹ thuật tiêm trong da và dưới da).

Những ưu và nhược điểm của tiêm bắp

Khi nào sử dụng kỹ thuật tiêm bắp? 

Các chuyên gia cho biết kỹ thuật tiêm bắp được chỉ định khi các phương pháp đưa thuốc khác như uống, tiêm dưới da hoặc tiêm tĩnh mạch, không phù hợp hoặc không khuyến nghị sử dụng hoặc tùy theo thông tin kê toa, hướng dẫn từ nhà sản xuất đối với mỗi loại vắc xin:

• Tiêm bắp có thể được sử dụng thay cho đường uống vì một số loại thuốc sẽ bị hệ tiêu hóa phá hủy.
• Tiêm bắp có thể được sử dụng thay cho tiêm tĩnh mạch vì một số loại thuốc gây kích ứng tĩnh mạch hoặc vì không tìm được tĩnh mạch phù hợp.
• Ngoài ra, tiêm bắp được hấp thụ nhanh hơn tiêm dưới da. Điều này là do mô cơ có nguồn cung cấp máu lớn hơn mô ngay dưới da của bạn. Mô cơ cũng có thể chứa một lượng thuốc lớn hơn mô dưới da.

Các vị trí tiêm bắp thường gặp

Hiện nay, hầu hết các loại vắc xin được bào chế dưới dạng tiêm bắp nên vị trí tiêm thường là các cơ nằm dưới da. Các cơ phù hợp để tiêm vắc xin thường là những vùng cơ lớn, tập hợp nhiều cơ và mạch máu lớn nhưng ít dây thần kinh để hạn chế tối đa các tác dụng phụ cũng như biến chứng sau tiêm.

Vị trí tiêm phụ thuộc vào độ tuổi, việc lựa chọn vị trí tiêm tùy thuộc số mũi vắc xin cần tiêm và cách nào dễ dàng và thuận tiện nhất cho người tiêm vắc xin. Sau đây là một số vị trí có thể thực hiện kỹ thuật tiêm bắp:

1. Tiêm bắp tay

Tiêm bắp tay (còn gọi vùng cơ Delta) là vị trí thường được lựa chọn nhất trong tiêm vắc xin, thường tiêm vào giữa cơ delta. Để xác định vị trí này, điều dưỡng sẽ thao tác để cảm nhận xương (xương mỏm vai) nằm ở phía trên cánh tay của người tiêm. Sau đó, dùng 2 ngón tay tạo thành hình tam giác. Đỉnh tam giác nằm ngay vị trí xương mỏm vai. Ở phía dưới của hai ngón tay sẽ có một hình tam giác ngược, khu vực tiêm chính xác là tiêm vào giữa hình tam giác.

2. Tiêm bắp đùi

Bên cạnh tiêm bắp tay, thì tiêm bắp đùi cũng thường được sử dụng cho kỹ thuật tiêm bắp. Đây là vị trí cơ bắp phát triển nhất thường dùng tiêm thuốc ở người lớn và tiêm phòng ở trẻ nhỏ. Để xác định vị trí này, có thể nối từ gai chậu trước trên với mặt ngoài khớp gối, chia đùi thành ba phần bằng nhau. Thuốc, vắc xin được tiêm vào 1/3 giữa mặt trước ngoài đùi.

3. Tiêm bắp vùng sau ngoài mông (cơ bụng mông)

Lưu ý, không thực hiện tiêm vắc xin ở vị trí này. Bởi đây là vùng cơ bắp sâu không có mạch máu lớn hay thần kinh đi qua. Vị trí này thường dùng để tiêm thuốc dầu hay các thuốc không thể tiêm dưới da do kích thích mô dưới da. Để xác định vị trí này, đặt gót bàn tay lên chỏm xương đùi, ngón trỏ đặt vị trí gai chậu trước trên, kéo tách ngón giữa ra tối đa để tạo thành hình chữ V, vị trí tiêm là giữa chữ V vừa tạo thành.

4. Tiêm bắp cơ lưng mông (vùng cơ mông khi người bệnh nằm sấp)

Lưu ý, không thực hiện tiêm vắc xin ở vị trí này. Do khả năng cao gây tổn thương dây thần kinh tọa nếu tiêm sai vị trí, nên tiêm bắp vùng sau mông (cơ bụng mông) thường được sử dụng thay thế. Ngoài ra, vị trí này ghi nhận nhiều mô mỡ, nếu vắc xin được tiêm vào tế bào mỡ (cơ lưng mông), có khả năng phản ứng viêm nhiễm sẽ gia tăng rất nhanh bởi mỡ có rất ít máu được cung cấp và khiến việc hấp thụ vắc xin cũng kém hẳn đi. Do đó, không tiêm vắc xin ở vị trí này.

Có 2 cách xác định vị trí tiêm này như sau:

Cách 1:

Bên mông được tạo bởi 4 đường

• Phía trên: đường nối liền 2 mào chậu
• Phía dưới: là nếp lằn mông
• Phía trong: đường rãnh liên mông
• Phía ngoài: là mép ngoài mông
• Chia 1 bên mông thành 4 phần bằng nhau tiêm vào ¼ trên ngoài

Cách 2: Kẻ một đoạn thẳng nối từ gai chậu trước trên đến mỏm xương cụt chia đoạn thẳng này thành ba phần bằng nhau. Vị trí tiêm là giao điểm 1/3 ngoài và 2/3 trong đoạn thẳng này.

⇒ Hãy tìm hiểu thêm: 2 vị trí tiêm các loại vacxin, tiêm sai chỗ có sao không?

Quy trình thực hiện kỹ thuật tiêm bắp 

Bất cứ kỹ thuật tiêm vắc xin nào cũng cần được thực hiện đúng kỹ thuật với độ chính xác cao bởi nếu thực hiện sai có thể khiến người được tiêm đối mặt với một số bất lợi, thậm chí có thể là biến chứng nghiêm trọng sau tiêm.

Để thực hiện kỹ thuật tiêm bắp an toàn, người thực hiện cần được đào tạo, hướng dẫn về kỹ thuật tiêm đúng cách. Đảm bảo các nguyên tắc tiêm an toàn là mũi tiêm không gây nguy hại cho người được tiêm, không gây phơi nhiễm cho người tiêm và không để lại chất thải nguy hại cho cộng đồng. Như vậy, để quá trình tiêm bắp được diễn ra an toàn, điều dưỡng viên cần chuẩn bị kỹ các vấn đề sau:

• Bước 1: Chuẩn bị người được tiêm: Người nhận mũi tiêm cần được chuẩn bị về tư thế, chuẩn bị nơi thực hiện tiêm đảm bảo kín đáo, riêng tư.
• Bước 2: Chuẩn bị người tiêm:
  • Được trang bị đầy đủ kiến thức và thành thạo kỹ thuật tiêm bắp
  • Thực hiện 5 đúng (đúng đối tượng tiêm thuốc/vắc xin, đúng liều dùng, đúng đường dùng, đúng thời gian tiêm thuốc/lịch tiêm vắc xin)
  • Vệ sinh tay đúng kỹ thuật
  • Chuẩn bị đầy đủ dụng cụ để tiêm bắp như bơm tiêm, kim tiêm, bông tẩm cồn, que gòn, băng cá nhân, dung dịch sát khuẩn tay nhanh, bình kềm, kềm, bồn hạt đậu, thuốc hoặc vắc xin theo y lệnh…
• Bước 3: Kiểm tra vị trí tiêm, kiểm tra xung quanh vết tiêm có nổi mẩn, ngứa, sưng, cục cứng, đau… tại vùng tiêm
  Bước 4: Tiến hành chuẩn bị thuốc/vắc xin, lấy thuốc/vắc xin đảm bảo nguyên tắc vô khuẩn
• Bước 5: Sát khuẩn vị trí tiêm bằng bông tẩm cồn, đảm bảo vị trí tiêm được sát khuẩn sạch.
• Bước 6: Thực hiện đúng kỹ thuật tiêm bắp bằng cách tiến hành căng da, đâm kim nhanh 1 góc 90 độ. Thực hiện bơm thuốc chậm đồng thời quan sát sắc mặt người được tiêm.
• Bước 7: Rút kim an toàn: Sau khi tiêm thuốc/vắc xin, rút kim nhanh, bỏ vào hộp đựng vật sắc nhọn, thao tác cẩn thận tránh đâm kim (phơi nhiễm)
• Bước 8:  Ấn que gòn vào vị trí tiêm mục đích cầm máu.
• Bước 9: Giúp người được tiêm thoải mái sau khi tiêm xong, dặn dò những điều cần lưu ý sau khi tiêm xong.

⇒ Xem thêm: An toàn tiêm chủng: Các thực hiện đúng và đầy đủ.

Hướng dẫn cách giảm đau khi tiêm vắc xin bằng đường tiêm bắp

Ngay khi mũi kim được đâm xuyên qua da, cảm giác đau khi tiêm lập tức xuất hiện. Lý do bởi các thụ thể đau nằm ở lớp nông của da được kích thích, sau đó được truyền tín hiệu về sừng sau tủy sống theo các sợi thần kinh cảm giác và tiếp tục được truyền đến trung tâm nhận thức cảm giác đau (nằm ở vỏ não). Tốc độ truyền tín hiệu là rất nhanh, ước tính khoảng 6 - 30m/giây. Đó chính là lý do vì sao khi kim tiêm vừa đưa vào da sẽ có cảm giác đau ngay.

Đau sau khi tiêm thường phụ thuộc cảm nhận chủ quan của mỗi người. Người ta ước tính rằng có tới 25% người lớn sợ kim tiêm, hầu hết nỗi sợ kim tiêm phát triển trong thời thơ ấu. Nếu không được giải quyết, những nỗi sợ này có thể gây ra những tác động lâu dài và là lý do khiến trẻ em và người lớn từ chối tiêm vắc xin. Để giảm thiểu cảm giác đau khi tiêm bắp thuốc/vắc xin, có những biện pháp can thiệp về mặt vật lý, dược lý, tâm lý dựa trên bằng chứng để làm giảm thiểu cơn đau khi tiêm.

• Đối với trẻ đang cho bé bú, thực hiện cho bú trước, trong, sau tiêm, một số khía cạnh của việc cho con bú được cho là làm giảm đau thông qua nhiều cơ chế: được bố mẹ bế, cảm nhận tiếp xúc da kề da, bú, mất tập trung và bú sữa mẹ.
• Cho trẻ uống dung dịch có vị ngọt. Trẻ em (từ 2 tuổi trở xuống) không được bú mẹ trong khi tiêm vắc xin có thể được uống dung dịch có vị ngọt như đường sucrose hoặc glucose một đến hai phút trước khi tiêm. Tác dụng giảm đau có thể kéo dài tới 10 phút sau khi tiêm và có thể làm giảm cơn đau khi tiêm vắc xin. Bố mẹ cần được tư vấn rằng chất lỏng có vị ngọt chỉ nên sử dụng để kiểm soát cơn đau liên quan đến một thủ thuật như tiêm.
• Thực hiện chườm đá hoặc dùng kem gây tê không kê đơn lên vị trí tiêm trước khi vệ sinh bằng bông tẩm cồn.
• Cần để cồn khô hoàn toàn trước khi tiêm. Nếu không, điều này có thể gây ra cảm giác châm chích tại vị trí tiêm
• Đánh lạc hướng người được tiêm, tránh sự tập trung, làm xao nhãng việc chuẩn bị đâm kim.

Những tai biến có thể xảy ra khi tiêm bắp và cách xử lý

VẮC XIN LÀ RẤT AN TOÀN! Đa số phản ứng sau tiêm là rất nhẹ, người được tiêm vắc xin cần ngồi lại cơ sở tiêm chủng theo dõi phản ứng sau tiêm 30 phút và tiếp tục theo dõi tại nhà 24 - 48 giờ. Tuy nhiên, vẫn có một tỷ lệ rất nhỏ trường hợp gặp tai biến/phản ứng phản vệ sau khi tiêm vắc xin, chính vì vậy cần theo dõi và quan sát các phản ứng tại nhà cẩn trọng. Tổ chức Y tế thế giới (WHO) phân loại có 4 nguyên nhân dẫn đến các tai biến sau tiêm chủng gồm có: tai biến liên quan đến vắc xin, tai biến liên quan đến sai sót tiêm chủng, tai biến liên quan đến tâm lý lo lắng trước tiêm và tai biến do trùng hợp bệnh ngẫu nhiên.

Đối với kỹ thuật tiêm bắp, có thể xảy ra các tai biến như sau:

1. Tai biến liên quan đến sai sót khi tiêm chủng:

• Gãy kim: xảy ra do trong quá trình tiêm, người được tiêm bị đau nên giãy giụa (nhất là với đối tượng tiêm là trẻ nhỏ). Cách xử lý là điều dưỡng viên cần trấn an người được tiêm và giữ cho người được tiêm ở tư thế thoải mái nhất, tránh gồng cứng người vì có thể gây đau và gãy kim.
• Cong kim: xảy ra do kỹ thuật tiêm của điều dưỡng viên không chính xác. Cách đề phòng là không tiêm ngập đầu kim để phòng trường hợp cong kim vẫn có thể thao tác rút ra được.
• Áp xe nhiễm khuẩn, áp xe vô khuẩn: xảy ra trước khi tiến hành tiêm, điều dưỡng viên không đảm bảo nguyên tắc vô khuẩn. Cách phòng ngừa:cần tuân thủ quy trình thực hiện tiêm bắp, đặc biệt là nguyên tắc vô khuẩn đầy đủ trước khi tiêm. Cách xử lý: tùy vào tình trạng áp xe, có thể sử dụng chườm nóng hoặc phương pháp chích áp xe để cải thiện tình trạng.
• Tiêm nhầm dây thần kinh: xảy ra nếu điều dưỡng xác định không đúng vị trí.
  Tắc mạch: do tiêm thuốc dầu hoặc không đúng hướng dẫn nhà sản xuất.

Chính vì vậy, lựa chọn đơn vị tiêm chủng uy tín, có đội ngũ điều dưỡng được đào tạo bài bản, chuyên môn sâu, thực hành theo tác tiêm chủng an toàn chính là yếu tố quan trọng quyết định đến hiệu quả tiêm vắc xin.

2. Tai biến liên quan đến vắc xin

Sốc do cơ thể phản ứng với thuốc, chẳng hạn như khó thở hoặc sưng mặt, nổi mẩn đỏ, ngứa…

⇒ Tìm hiểu thêm: Tác dụng phụ của vắc xin từng loại từ nhẹ đến nặng và cách hạn chế

Trên là những thông tin quan trọng về kỹ thuật tiêm bắp. Tiêm bắp là kỹ thuật thường gặp khi tiêm thuốc/vắc xin. Tuy nhiên, điều dưỡng viên cần được đào tạo bài bản và cấp chứng chỉ An toàn tiêm chủng, rèn luyện thường xuyên để nâng cao kỹ năng tiêm vắc xin, từ đó giúp người tiêm luôn cảm thấy an tâm và thoải mái mỗi lần đi tiêm chủng.