Viêm não virus: nguyên nhân, triệu chứng, điều trị và cách phòng ngừa

Việt Nam là nước nhiệt đới, lưu hành nhiều bệnh truyền nhiễm do côn trùng truyền, trong đó có các bệnh viêm não virus, thường gây tổn thương ở não, để lại di chứng thần kinh và tử vong cao. Bệnh xuất hiện quanh năm, đỉnh điểm là tháng 6-8. Trẻ em và người già thường có tính cảm nhiễm cao.

Viêm não virus lây truyền qua đường nào? Triệu chứng, biến chứng của bệnh viêm não virus và phương pháp điều trị? Làm thế nào để phòng ngừa viêm não virus? Hãy cùng tìm hiểu qua bài viết dưới đây với sự tư vấn của BS.CKI Bạch Thị Chính, Giám đốc Y khoa Hệ thống Trung tâm tiêm chủng VNVC.

Viêm não virus là gì?

Viêm não là một tình trạng viêm của nhu mô não, biểu hiện bằng sự rối loạn chức năng thần kinh – tâm thần khu trú hoặc lan tỏa. Viêm não virus là tình trạng viêm não, gây ra bởi bất kỳ một trong số các loại virus, gây ra tình trạng bệnh lý nặng nề đe dọa tính mạng bệnh nhân.

Xem thêm:

• Bệnh viêm não Nhật Bản tăng vọt cả nước
• Viêm não Nhật Bản: Nguyên nhân, triệu chứng, điều trị và cách phòng ngừa
• IMOJEV – Vắc xin phòng viêm não Nhật Bản thế hệ mới
• Tại Hà Nội tiêm viêm não Nhật Bản ở đâu, giá bao nhiêu tiền?

Phân loại bệnh viêm não virus

Bệnh viêm não virus có 2 loại là viêm não virus nguyên phát và viêm não virus thứ phát. Các bệnh viêm não virus thứ phát là biến chứng của các virus gây bệnh sởi, quai bị, cúm, virus đường ruột, virus herpes simplex… Viêm não virus nguyên phát có tác nhân gây bệnh là những virus có ổ chứa thiên nhiên, do côn trùng tiết túc (sinh vật đa bào, không xương sống như muỗi, ve) truyền virus gây bệnh.

Nguyên nhân gây bệnh

Theo Trung tâm Thông tin Công nghệ sinh học Quốc gia, Thư viện Y khoa Quốc gia Hoa Kỳ: 70% các trường hợp mắc viêm não được xác định là do virus.

Nhiều loại virus khác nhau có thể gây viêm não, có thể phân loại thành ba nhóm: virus thông thường, virus thời thơ ấu và virus arbovirus.

Loại virus phổ biến nhất gây viêm não ở các nước phát triển là herpes simplex. Virus herpes thường di chuyển qua một dây thần kinh đến da, nơi nó gây ra vết loét lạnh. Tuy nhiên, trong một số ít trường hợp, virus di chuyển đến não. Dạng viêm não này thường ảnh hưởng đến thùy thái dương – phần não kiểm soát trí nhớ và lời nói. Nó cũng có thể ảnh hưởng đến thùy trán, phần kiểm soát cảm xúc và hành vi. Viêm não do herpes gây ra rất nguy hiểm và có thể dẫn đến tổn thương não nghiêm trọng và tử vong. Các loại virus phổ biến khác có thể gây viêm não bao gồm: quai bị, Virus Epstein-Barr, HIV, virus cự bào.

Viêm não được lây truyền thông qua muỗi và ve là những động vật chân đốt (arthropod) nên có tên là arbovirus (Arthropod-borne virus). Các sinh vật truyền bệnh từ một cơ thể vật chủ này sang một vật chủ khác được gọi là vector truyền bệnh. Muỗi là một vector truyền bệnh quan trọng. Các nước Đông Nam Á (trong đó có Việt Nam), Ấn Độ, Trung Quốc, Đài Loan, Hàn Quốc, Nga… hàng năm đều có dịch bệnh viêm não Nhật Bản với số người mắc khá cao.

Hiếm xảy ra các trường hợp mắc viêm não do virus thời thơ ấu, bao gồm: thủy đậu (rất hiếm), bệnh sởi, rubella.

Đường lây truyền

Đường xâm nhập của virus thay đổi tùy theo từng loại virus gây bệnh. Có nhiều virus có thể lây truyền từ người sang người. Một số trường hợp viêm não lại do sự tái hoạt động của virus trong cơ thể như herpes simplex virus. Muỗi và các côn trùng truyền bệnh thông qua đường vào từ các vết đốt. Bệnh dại có đường vào từ các vết cắn của một số động vật. Với một số virus như varicella-zoster virus (VZV) và virus vùi hạt cự bào (cytomegalovirus: CMV) thì tình trạng suy giảm miễn dịch đóng một vai trò quan trọng trong sự phát sinh bệnh.

Thông thường virus nhân lên bên ngoài hệ thống thần kinh trung ương và đi vào hệ thống này hoặc bằng đường máu hoặc đi ngược theo các dây thần kinh (bệnh dại, herpes simplex virus và varicella-zoster virus) và đường khứu giác (herpes simplex virus). Nguyên nhân của các trường hợp viêm não chậm như viêm não xơ hóa bán cấp tiến triển (subacute sclerosing panencephalitis: SSPE) sau sởi, bệnh lý chất trắng đa ổ tiến triển (progressive multifocal leukoencephalopathy: PML) vẫn chưa được hiểu tường tận.

Như vậy, một người có thể bị nhiễm virus qua các phương thức lây truyền sau:

• Ho hoặc hắt hơi từ một người nhiễm bệnh giải phóng virus trong không khí, sau đó người khác hít phải;
• Côn trùng bị nhiễm bệnh (như muỗi hoặc ve) và động vật, có thể truyền một số virus trực tiếp vào máu qua vết cắn của chúng;
• Ăn thực phẩm bị ô nhiễm;
• Việc truyền một số virus có thể xảy ra thông qua việc chạm vào người bị nhiễm bệnh;
• Có bằng chứng cho thấy rằng một số trường hợp viêm não virus là do nhiễm virus không hoạt động (như virus herpes simplex) trở lại hoạt động.

Muỗi vừa là ổ chứa, vừa là môi giới truyền virus sang người

Thời gian ủ bệnh

Tùy theo từng loại virus gây viêm não sẽ có thời gian ủ bệnh khác nhau. Viêm não do virus JE (Viêm não Nhật Bản), EEE, WEE… có thời gian ủ bệnh từ 5 – 15 ngày. Trong khi đó, viêm não do virus FE, CEE lại có thời gian ủ bệnh từ 7 – 14 ngày. Nhìn chung, bệnh viêm não virus tiến triển bệnh nhanh, dễ biến chứng nặng.

Các yếu tố làm tăng nguy cơ mắc viêm não virus

Trung tâm Thông tin Công nghệ sinh học Quốc gia, Thư viện Y khoa Quốc gia Hoa Kỳ cho biết: Tỷ lệ mắc bệnh viêm não virus là 3,5 đến 7,5 trên 100.000 người, với tỷ lệ mắc cao nhất ở người trẻ và người già. Tuy nhiên cũng có một số yếu tố nguy cơ làm tăng tỷ lệ mắc bệnh.

• Tuổi: Một số viêm não thường xuất hiện hơn và/hoặc nặng nề hơn ở trẻ em hoặc người già.
• Suy giảm miễn dịch: Bệnh nhân suy giảm miễn dịch do bệnh hoặc do điều trị hoặc do ghép tạng có nguy cơ cao hơn.
• Vùng địa lý: Vùng nhiệt đới thường có nguy cơ viêm não cao hơn, nhất là viêm não do các arbovirus.
• Các hoạt động ngoài trời: Những người có hoạt động ngoài trời nhiều như làm vườn, chăn nuôi lợn, nghiên cứu chim, nghĩa là có nguy cơ tiếp xúc nhiều với muỗi sẽ dễ bị mắc bệnh hơn.
• Mùa trong năm: Các tháng nóng ấm mùa hè là mùa sinh sản của chim và muỗi do đó các bệnh viêm não do arbovirus tăng cao hơn. Vào mùa đông xuân, viêm não do virus ruột có thể gặp nhiều hơn.

Dấu hiệu, triệu chứng nhận biết bệnh

Trong những trường hợp nặng hơn bệnh nhân có thể có sốt cao và kèm theo các triệu chứng liên quan đến tổn thương hệ thần kinh trung ương bao gồm:

• Nhức đầu dữ dội;
• Buồn nôn và nôn mửa;
• Cứng cổ;
• Lú lẫn;
• Mất định hướng;
• Thay đổi nhân cách;
• Co giật;
• Rối loạn nghe nói;
• Ảo giác;
• Mất trí nhớ;
• Đờ đẫn;
• Hôn mê…

Ở trẻ nhỏ, các dấu hiệu trên không điển hình và khó phát hiện, tuy nhiên vẫn có một số dấu hiệu quan trọng giúp định hướng chẩn đoán. Các dấu hiệu này bao gồm:

• Nôn mửa;
• Thóp phồng (nếu còn thóp);
• Khóc không thể dỗ nín hoặc khóc nhiều hơn khi trẻ được bồng lên hoặc thay đổi tư thế;
• Gồng cứng người…

Các dấu hiệu bất thường ở thóp trẻ cũng có thể là triệu chứng của viêm não virus

Các giai đoạn phát triển của bệnh

Viêm não virus tiến triển từ giai đoạn khởi phát đến toàn phát. Tuy nhiên các dấu hiệu ở giai đoạn khởi phát lại rất mơ hồ nên người bệnh thường dễ bỏ qua, còn đến giai đoạn toàn phát với các triệu chứng rõ rệt thì bệnh đã ở mức độ nặng.

Giai đoạn khởi phát:

• Sốt: là triệu chứng phổ biến, xảy ra đột ngột, sốt liên tục 39- 40 độ nhưng cũng có khi sốt không cao;
• Nhức đầu, quấy khóc, kích thích, kém linh hoạt;
• Buồn nôn, nôn;
• Có thể có các triệu chứng khác tuỳ loại virus như: Ho, chảy nước mũi; Tiêu chảy, phân không có nhầy, máu; phát ban mẩn đỏ, bọng nước hoặc ban ở lòng bàn tay, bàn chân kèm loét miệng (bệnh Tay chân miệng gặp ở viêm não do Enterovirus 71).

Giai đoạn toàn phát: Sau giai đoạn khởi phát, các biểu hiện thần kinh sẽ nhanh chóng xuất hiện

• Rối loạn tri giác từ nhẹ đến nặng như: ngủ gà, li bì, lơ mơ đến hôn mê.
• Thường có co giật.
• Có thể có các dấu hiệu thần kinh khác: dấu hiệu màng não, các dấu hiệu thần kinh khu trú (liệt nửa người hoặc tứ chi), tăng hoặc giảm trương lực cơ…
• Có thể có suy hô hấp, phù phổi cấp, suy tim hoặc sốc.

Chẩn đoán, xét nghiệm viêm não virus

Khi có bất cứ triệu chứng nghi ngờ nào, cần nhanh chóng đến các cơ sở y tế uy tín để làm các xét nghiệm nhằm sớm chẩn đoán bệnh, tiếp nhận điều trị kịp thời không chỉ tăng cơ hội chữa khỏi bệnh mà còn làm giảm các biến chứng nguy hiểm có thể xảy ra. Các loại xét nghiệm có thể thực hiện để chẩn đoán viêm não virus bao gồm:

• Chọc dịch não tủy: lấy dịch não tủy để xét nghiệm tế bào – vi trùng, hóa sinh hay virus học.
• Chẩn đoán hình ảnh: như chụp cắt lớp điện toán (CT scan) hay chụp cộng hưởng từ (MRI) để phát hiện tình trạng phù nề, xuất huyết hay các bất thường khác của não.
• Điện não đồ (EEG): khảo sát hoạt động điện của não nhằm phát hiện các sóng bất thường.
• Xét nghiệm máu: như công thức máu, xét nghiệm hóa sinh, xét nghiệm huyết thanh học nhằm phát hiện các kháng thể đặc hiệu chống lại bệnh hay phân lập virus.

Những biến chứng nguy hiểm của viêm não virus

Bộ Y tế cho biết: Bệnh viêm não virus là một tình trạng bệnh nguy hiểm do nhiều loại virus gây nên thường gây tổn thương ở não, để lại di chứng thần kinh và tử vong cao. Ở trẻ nhỏ dưới 1 tuổi thường bị bệnh nặng, có thể dẫn đến bại não.

Trẻ nhỏ dưới 1 tuổi mắc viêm não virus có nguy cơ cao bị bại não

Một khi đã vượt qua được hàng rào máu não, virus xâm nhập tế bào thần kinh gây nên rối loạn chức năng tế bào, xung huyết quanh mao mạch, xuất huyết, và đáp ứng viêm lan tỏa ảnh hưởng đến chất xám và chất trắng tuy nhiên chất xám bị ảnh hưởng nặng nề hơn. Bệnh lý não khu trú là hậu quả của tổn thương một vùng não nào đó do virus có ái tính cao với vùng này. Ví dụ herpes simplex virus thường ảnh hưởng đến thùy thái dương dưới và giữa.

Viêm não nặng do virus có thể gây ra:

• Động kinh;
• Khó thở;
• Hôn mê;
• Tử vong.

Trong những người đã có bệnh viêm não nặng, một số vấn đề có thể kéo dài trong một năm trở lên, bao gồm:

• Mệt mỏi;
• Sức khoẻ yếu;
• Trầm cảm;
• Thay đổi tính cách;
• Các vấn đề về dáng đi ;
• Trí nhớ kém.

Một số biến chứng có thể là vĩnh viễn, chẳng hạn như giảm trí nhớ, không có khả năng nói mạch lạc, thiếu sự phối hợp cơ, tê liệt hoặc thính hoặc khiếm khuyết thị lực.

Theo Trung tâm kiểm soát và ngăn ngừa bệnh tật Hoa Kỳ (CDC): Khoảng 30% những người bị viêm não do virus EEE tử vong và nhiều người sống sót có vấn đề về thần kinh đang diễn ra.

Hầu hết những người bị nhiễm viêm não Nhật Bản không có triệu chứng hoặc chỉ có triệu chứng nhẹ. Một số khác có các triệu chứng như đau đầu đột ngột, sốt cao, mất phương hướng, hôn mê, run và co giật. Khoảng 1 trong 4 trường hợp tử vong.

Điều trị viêm não virus như thế nào?

Cho đến nay, khoa học vẫn chưa có phương pháp điều trị đặc hiệu bệnh viêm não do virus. Mặc dù có thuốc kháng virus, nhưng thuốc chỉ có tác dụng với một số loại virus chứ không phải tất cả các virus. Bởi vậy, cần phát hiện bệnh sớm và điều trị hồi sức cấp cứu sớm trong giai đoạn cấp tính để hạn chế bệnh tiến triển nặng, giảm biến chứng và giảm tử vong.

Nguyên tắc điều trị bệnh chung cho bệnh nhân nhỏ tuổi và người lớn là:

• Chống phù não và giảm phản ứng vận mạch.
• Trợ tim mạch, trợ hô hấp, chống rối loạn thần kinh thực vật.
• Chống nhiễm khuẩn.
• Thăng bằng nước và các chất điện giải.
• Trợ lực cho cơ thể người bệnh, điều trị kịp thời các triệu chứng sốt cao, co giật, rối loạn tâm thần.
• Sớm phục hồi chức năng về vận động và về tâm lý.

Điều trị viêm não cần được thực hiện tại bệnh viện có đủ phương tiện theo dõi cũng như can thiệp kịp thời. Điều trị gồm theo dõi và kiểm soát huyết áp, tần số tim, hô hấp, rối loạn nước – điện giải và nhất là chống phù não. Ngoại trừ trường hợp viêm não do herpes simplex virus, hấu hết các trường hợp viêm não không cần dùng kháng sinh vì kháng sinh không có tác dụng. Có thể dùng corticosteroid, các dung dịch ưu trương để điều trị phù não. Các thuốc an thần và chống co giật sử dụng khi có co giật. Trong trường hợp nặng có rối loạn hô hấp, tuần hoàn, bệnh nhân cần điều trị tích cực như thông khí nhân tạo, chống sốc…

Ngoài ra, những bệnh nhân đã khỏi bệnh nhưng còn di chứng cần tiếp tục điều trị phục hồi chức năng.

Bệnh nhân mắc viêm não virus cần được điều trị phục hồi chức năng nếu vẫn còn di chứng

Phòng ngừa viêm não virus

Căn cứ vào nguyên nhân để phòng ngừa bệnh viêm màng não do virus một cách thích hợp, phương pháp phòng ngừa đã được Bộ Y tế chỉ rõ:

Đối với các virus arbo, bệnh lây qua côn trùng tiết túc như muỗi, ve… đốt, việc quan trọng nhất là hạn chế các nguy cơ bị côn trùng, muỗi đốt khi sinh hoạt hoặc làm việc ngoài trời đặc biệt là vào lúc bình minh hoặc hoàng hôn (là thời điểm muỗi hoạt động mạnh nhất) thông qua việc mặc áo quần phủ kín tay, chân như mặc áo dài tay, mang tất cùng với việc sử dụng các chất xua đuổi côn trùng, nằm màn khi ngủ. Để hạn chế sự phát triển của muỗi gây bệnh, chúng ta cần phải thường xuyên vệ sinh môi trường, phát quang bụi rậm, làm thông thoáng cống rãnh, đậy kỹ các vật dụng chứa nước, loại bỏ các dụng cụ thừa có khả năng đọng nước nhằm giảm thiểu nơi cư ngụ cũng như nơi đẻ trứng của muỗi kết hợp với phun hóa chất diệt muỗi ở những nơi có mật độ muỗi cao.

Đối với các chủng virus như herpes, sởi, quai bị,… bệnh lây qua đường hô hấp và tiếp xúc trực tiếp, chúng ta cần phải cách ly người bệnh cũng như hạn chế việc tiếp xúc trực tiếp với người bệnh, sử dụng các biện pháp phòng hộ như đeo khẩu trang khi chăm sóc người bệnh. Trong số các chủng virus này, một số chủng virus gây bệnh đã có vắc xin phòng bệnh như sởi, quai bị, chúng ta cần phải chủ động tiêm vắc xin để phòng bệnh và những biến chứng viêm não của các bệnh này.

Đối với các virus đường ruột, bệnh lây qua đường tiêu hóa và tiếp xúc trực tiếp, việc vệ sinh cá nhân là yếu tố quan trọng hàng đầu do hiện chưa có vắc xin phòng bệnh đặc hiệu, trong đó việc rửa tay với xà phòng trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh, vệ sinh ăn chín, uống chín là những biện pháp phòng bệnh đơn giản và hiệu quả.

Đối với virus gây bệnh viêm não Nhật Bản đã có vắc xin phòng bệnh, thực hiện tiêm vắc xin viêm não Nhật Bản đầy đủ và đúng lịch là biện pháp phòng bệnh quan trọng và hiệu quả nhất.

Hiện nay, có 2 loại vắc xin phòng viêm não Nhật Bản: Vắc xin Jevax và vắc xin Imojev

Thời tiết đang nắng nóng là điều kiện thuận lợi cho virus viêm não phát triển và xâm nhập, các bậc phụ huynh cần bổ sung đầy đủ dinh dưỡng cần thiết, giữ gìn vệ sinh môi trường, vệ sinh cá nhân cho trẻ, đồng thời chủ động tiêm phòng đầy đủ, đúng lịch để giúp con yêu được bảo vệ tốt nhất trước mọi nguy cơ lây nhiễm virus viêm não.

Hiểu rằng, mọi người dân đặc biệt là trẻ em luôn cần được chăm sóc và bảo vệ sức khoẻ trước các dịch bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, Hệ thống tiêm chủng cho cho Trẻ em và Người lớn VNVC luôn nỗ lực cung cấp các loại vắc xin được nhập khẩu chính hãng từ các nhà cung cấp uy tín trong và ngoài nước. Đặc biệt, với hệ thống kho lạnh bảo quản vắc xin đạt tiêu chuẩn quốc tế GPS duy nhất tại Việt Nam, Hệ thống tiêm chủng VNVC tự hào là đơn vị cung cấp dịch vụ tiêm chủng hàng đầu, cam kết đem vắc xin đạt chất lượng tốt nhất tới mọi khách hàng.

Trung tâm tiêm chủng VNVC cam kết cung cấp các loại vắc xin chất lượng tốt nhất tới khách hàng

Tại Trung tâm tiêm chủng cho Trẻ em và Người lớn VNVC, vắc xin phòng viêm não Nhật Bản luôn có sẵn, phục vụ mọi nhu cầu tiêm chủng của khách hàng cùng nhiều dịch vụ và tiện ích đẳng cấp 5 sao như: wifi, nước uống, bỉm tã, khăn ướt/khô, khu vui chơi trẻ em, đặc biệt là khám sàng lọc trước tiêm và theo dõi sau tiêm hoàn toàn miễn phí. Tất cả bác sĩ, điều dưỡng đều có chứng chỉ an toàn tiêm; đội ngũ nhân viên chuyên nghiệp, nhiệt tình, thân thiện, luôn sẵn sàng hỗ trợ khách hàng.

Để đăng ký tiêm vắc xin hoặc tư vấn về lịch tiêm chủng, quý khách có thể liên hệ tổng đài 028.7102.6595, liên hệ qua fanpage Trung tâm tiêm chủng Trẻ em và Người lớn – VNVC hoặc đến trực tiếp Hệ thống trung tâm tiêm chủng trên toàn quốc để đăng ký vắc xin uốn ván trực tiếp.

TRÀ MY