Tìm hiểu lịch sử bại liệt hoang dại
20:33 01/11/2025
Quản lý Y khoa
Hệ thống tiêm chủng VNVC
Bại liệt hoang dại là mối đe dọa của chương trình xóa sổ bại liệt toàn cầu khi virus này lan truyền trong cộng đồng chưa được tiêm chủng, gây liệt không hồi phục và đòi hỏi phản ứng vắc xin nhanh, giám sát dịch tễ chặt chẽ cùng biện pháp an toàn sinh học để ngăn chuỗi lây lan.
|
BS.CKI Nguyễn Lê Nga - Quản lý Y khoa vùng 1 - miền Bắc, Hệ thống Trung tâm tiêm chủng VNVC cho biết: “Năm 1916, virus bại liệt lây nhiễm cho hơn 27.000 người Mỹ và khiến 7.000 trường hợp tử vong. Năm 1980, có hơn 50.000 ca được báo cáo trên toàn thế giới. Trong đó, có khoảng 50 - 70% tổng số ca mắc ước tính xảy ra ở khu vực Đông Nam Á. Năm 2020, có khoảng 1.873 ca bại liệt thể liệt và đến năm 2021, số ca mắc đã giảm xuống còn 649 ca. Từ khi vắc xin bại liệt được đưa vào sử dụng, số ca mắc bệnh đã giảm mạnh, từ 350.000 ca vào năm 1988 xuống còn 33 ca vào năm 2018.” |
Bại liệt hoang dại là gì?
Bại liệt thể hoang dại là bệnh truyền nhiễm nguy hiểm do poliovirus gây ra. Con người là vật chủ tự nhiên duy nhất của poliovirus. Virus này lây nhiễm các tế bào ở hầu họng, amidan, hạch bạch huyết ở cổ và ruột non. Nhiễm trùng thường tiến triển qua các chu kỳ nhân lên của virus. Một khi nhiễm trùng xâm nhập vào đường tiêu hóa, poliovirus có thể xâm nhập vào hệ thần kinh trung ương bằng cách xuyên qua hàng rào máu/não hoặc lan truyền dọc theo các sợi thần kinh, có thể dẫn đến liệt vĩnh viễn hoặc thậm chí tử vong.
Có 3 loại virus bại liệt hoang dại (WPV) bao gồm virus tuýp 1, tuýp 2 và tuýp 3. Trong đó, tuýp 1 là chủng duy nhất còn tồn tại và có khả năng gây dịch ở một số quốc gia. Virus bại liệt tuýp 2 được tuyên bố đã bị xóa sổ vào tháng 9/2015. Lần phát hiện cuối cùng là ở Ấn Độ vào năm 1999. Virus tuýp 3 đã được tuyên bố xóa sổ vào tháng 10/2019. Lần cuối cùng virus này được phát hiện là vào tháng 11/2012.
Thời gian ủ bệnh của virus bại liệt thường là 7 - 10 ngày nhưng cũng có thể kéo dài từ 4 - 35 ngày. Ước tính có khoảng 70% người nhiễm virus không có triệu chứng, khoảng 25% có triệu chứng nhẹ như sốt, đau họng và có đến 5% bị đau đầu, cứng cổ và đau ở tay và chân. Tuy nhiên, khoảng 0,5% trường hợp nhiễm có thể diễn tiến thành yếu cơ dẫn đến liệt. Biểu hiện yếu cơ thường xuất hiện ở chân nhưng cũng có thể ở đầu, cổ và cơ hoành. Trong số những người bị yếu cơ, có khoảng 2 - 5% trẻ em và 15 - 30% người lớn sẽ tử vong. (1)
Phân biệt bại liệt hoang dại và dạng biến thể từ vắc xin
Có hai dạng bại liệt là dạng hoang dại và dạng biến thể từ vắc xin. Mặc dù cả hai đều có thể gây bệnh với di chứng liệt vĩnh viễn nhưng bản chất của chúng lại hoàn toàn khác nhau. Cụ thể:
| Tiêu chí phân biệt | Bại liệt hoang dại | Bại liệt biến thể từ vắc xin |
| Nguồn gốc | Là virus bại liệt tự nhiên, tồn tại trong môi trường. | Xuất phát từ vắc xin bại liệt đường uống (vắc xin sử dụng virus sống đã được làm yếu). |
| Cơ chế lây truyền | Lây truyền qua đường tiêu hóa (phân - miệng) hoặc ít gặp hơn qua vật trung gian truyền bệnh. | Có thể lây truyền qua đường tiêu hóa, chủ yếu thông qua phân - miệng, đặc biệt trong môi trường vệ sinh kém. |
| Đặc điểm | Là chủng virus tự nhiên cực kỳ nguy hiểm. | Là chủng virus biến đổi, chỉ xuất hiện trong điều kiện thiếu miễn dịch cộng đồng.
Nguy cơ cao nhất sau liều đầu tiên và giảm mạnh khi dùng các liều tiếp theo. |
| Cơ chế hình thành | Virus bại liệt xâm nhập vào hệ thống thần kinh trung ương gây tổn thương các tế bào thần kinh vận động. | Sau khi trẻ uống vắc xin bại liệt, virus sống giảm độc lực sẽ nhân lên trong ruột và kích thích hệ miễn dịch. Trong trường hợp hiếm gặp, ở cộng đồng tiêm chủng thấp, virus có thể lây lan từ trẻ được uống vắc xin sang trẻ khác chưa uống vắc xin trong thời gian dài. Khi đó, virus sẽ biến đổi gen và lấy lại độc lực, gây ra bệnh bại liệt. |
| Tình trạng lưu hành hiện nay | Các tuýp 2, 3 đã được thanh toán, chỉ còn tuýp 1 lưu hành ở một số quốc gia. | Hiếm khi xảy ra, với tần suất được Tổ chức Y tế thế giới (WHO) ước tính là 1 ca trên 1 .000.000 ca sinh. Một đánh giá gần đây ước tính rằng rủi ro như vậy nằm trong khoảng 2,9 - 4,7 trên một triệu ca sinh. |
Hiện trạng dịch tễ bệnh bại liệt hoang dại toàn cầu
Năm 1988, Đại hội đồng Y tế Thế giới đã thông qua nghị quyết xóa sổ bệnh bại liệt toàn cầu, đánh dấu sự ra mắt của Sáng kiến Xóa sổ bệnh bại liệt Toàn cầu (GPEI). Kể từ đó, tỷ lệ mắc bệnh trên toàn thế giới đã giảm 99%, từ ước tính 350.000 ca mỗi năm tại hơn 125 quốc gia, xuống chỉ còn lưu hành ở 2 quốc gia duy nhất.
Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa Dịch bệnh (CDC) Hoa Kỳ ước tính rằng việc tiêm chủng đã ngăn ngừa được 20 triệu trường hợp và 1,5 triệu ca tử vong liên quan đến bại liệt ở trẻ em kể từ năm 1988.
Năm 1994, khu vực Châu Mỹ trở thành khu vực đầu tiên của WHO được chứng nhận không còn bệnh bại liệt. Tiếp theo là khu vực Tây Thái Bình Dương vào năm 2000, khu vực Châu Âu vào tháng 6/2002.
Vào ngày 27/3/2014, Khu vực Đông Nam Á đã được chứng nhận không còn bệnh bại liệt, nghĩa là sự lây truyền của virus bại liệt hoang dại đã bị cắt đứt trong khối 11 quốc gia trải dài từ Indonesia đến Ấn Độ. Năm 2020, Châu Phi trở thành khu vực thứ 5 được chứng nhận không còn virus bại liệt hoang dã. (2)
Trong 3 chủng virus, hai chủng tuýp 2 và 3 đã được thanh toán toàn cầu. Hiện nay, chỉ còn tuýp 1 là virus bại liệt hoang dã duy nhất còn lưu hành. Tính đến tháng 10/2023, chỉ còn Pakistan và Afghanistan là hai quốc gia vẫn lưu hành virus này.
Vì sao loại trừ bại liệt hoang dại vẫn khó?
Mặc dù thế giới đã đạt được nhiều thành tựu lớn trong việc loại trừ bệnh bại liệt thể hoang dại nhưng việc xóa sổ hoàn toàn virus này vẫn còn gặp nhiều khó khăn. Những thách thức này đến từ các yếu tố như:
- Khó khăn về địa lý: Bệnh hiện chỉ còn lưu hành tại Pakistan và Afghanistan. Cả hai quốc gia này đều có những vùng địa lý hiểm trở, hẻo lánh khiến cho việc tiếp cận và tiêm chủng cho trẻ em trở nên vô cùng khó khăn.
- Không tin tưởng vào vắc xin: Hiện nay, tại một số khu vực vẫn còn chưa hiểu biết rõ về vắc xin bại liệt, không tin tưởng vào vắc xin khiến nhiều gia đình từ chối tiêm chủng cho con em mình, dẫn đến tỷ lệ tiêm chủng thấp và tạo điều kiện cho virus tồn tại. Ví dụ, năm 2019, một đám đông ở Khyber Pakhtunkhwa đã đốt cháy một cơ sở chăm sóc sức khỏe sau khi có tin đồn lan truyền rằng những đứa trẻ mới được tiêm chủng đã bị ốm vì liều tiêm đã hết hạn.
- Thiếu hiểu biết: Một bộ phận dân số vẫn chưa nhận thức đầy đủ về sự nguy hiểm của bệnh và tầm quan trọng của việc tiêm chủng. Một cuộc khảo sát năm 2014 của Trường Y tế Công cộng Harvard đối với những người chăm sóc ở Nigeria và Pakistan cho thấy, từ 1/4 - 1/3 số người được hỏi tin rằng bệnh bại liệt có thể chữa khỏi và từ 1/5 - 1/3 không biết rằng vắc xin uống cần phải được uống nhiều lần để tối đa hóa hiệu quả của nó.
- Virus lây lan thầm lặng: Có khoảng 70% người nhiễm virus bại liệt không có triệu chứng và khoảng 25% có triệu chứng nhẹ nhưng vẫn có khả năng lây lan virus. Điều này khiến cho việc phát hiện và kiểm soát dịch trở nên khó khăn hơn.
- Biến thể virus từ vắc xin: Ở những vùng có tỷ lệ tiêm chủng thấp, virus trong vắc xin bại liệt đường uống có thể biến đổi gen và lấy lại độc lực, gây ra các ca bệnh mới.
- Lệnh cấm vắc xin: Lệnh cấm tiêm vắc xin bại liệt của nhóm chiến binh Tehrik-e-Taliban Pakistan (TTP) đã cản trở thêm các nỗ lực diệt trừ bệnh bại liệt ở Pakistan. Năm 2012, một chỉ huy TTP đã cấm tiêm vắc xin bại liệt ở Bắc Waziristan (một huyện của tỉnh Khyber Pakhtunkhwa) và lệnh cấm sau đó được mở rộng sang Nam Waziristan. (3)
Mục tiêu loại trừ virus bại liệt hoang dại
Việc loại trừ hoàn toàn virus trên toàn cầu là sứ mệnh cốt lõi của Sáng kiến Xóa sổ Bại liệt Toàn cầu (GPEI). Để đạt được điều đó, mục tiêu chiến lược cần thực hiện như:
- Ngăn chặn sự lây truyền của virus bại liệt: Đây là mục tiêu quan trọng hàng đầu, cần thực hiện các chiến dịch tiêm chủng quy mô lớn và có sự giám sát dịch tễ chặt chẽ, đảm bảo mọi trẻ em đều được tiêm vắc xin.
- Ngừng sự lây lan của virus biến thể từ vắc xin: Mặc dù virus hoang dại tuýp 2, 3 đã được loại trừ và chỉ còn tuýp 1 lưu hành ở một số quốc gia nhưng các biến chủng tử vắc xin bại liệt đường uống vẫn tồn tại. Mục tiêu cần thực hiện là kiểm soát và ngăn chặn các đợt bùng phát, tăng cường bao phủ vắc xin.
- Chuyển đổi vắc xin: Thay thế vắc xin bại liệt uống bằng vắc xin bại liệt bất hoạt (dạng tiêm) để loại bỏ hoàn toàn nguy cơ biến thể virus từ vắc xin.
- Tăng cường hệ thống y tế và giám sát: Cần xây dựng hệ thống giám sát virus chặt chẽ và hiệu quả.
Nguy cơ với Việt Nam
Ở Việt Nam, trước khi có vắc xin bại liệt, đã xảy ra các dịch lớn vào năm 1957 - 1959. Theo thống kê, tỷ lệ bại liệt năm 1959 là 126,4/100.000 dân. Từ năm 1962, khi có vắc xin bại liệt sống giảm độc lực Sabin (OPV), tỷ lệ mắc và tử vong đã giảm đáng kể và không có các vụ dịch xảy ra.
Sau năm 1975, Chương trình Tiêm chủng mở rộng tiếp tục duy trì và mở rộng diện triển khai, trong đó, trên 90% trẻ em được uống vắc xin bại liệt mỗi năm. Năm 2000, Tổ chức Y tế Thế giới xác nhận Việt Nam đã thanh toán bệnh bại liệt.
Theo Viện Vệ sinh dịch tễ Trung ương, trong năm 2021, 2022 do ảnh hưởng của dịch Covid-19, nhiều địa phương phải tạm dừng tiêm chủng thường xuyên dẫn đến nhiều loại vắc xin đạt mức tiêm chủng thấp nhất trong 20 năm quan. Trong đó, tỷ lệ uống và tiêm vắc xin bại liệt chỉ đạt 69,4% và 80,4%, năm 2022 đạt 70,1% và 89,2%. Tỷ lệ tiêm mũi 2 đạt 73%.
Tại kỳ họp tháng 11/2022, Ủy ban xác nhận thanh toán bại liệt của WHO khu vực Tây Thái Bình Dương đã đưa Việt Nam vào nhóm quốc gia có nguy cơ cao xâm nhập virus bại liệt hoang dại hoặc xuất hiện ca bệnh do virus biến thể di truyền, thay vì nhóm nguy cơ thấp như trước đây. Để duy trì thành quả thanh toán bệnh bại liệt, Việt Nam đang tiếp tục triển khai chiến dịch tăng cường tiêm vắc xin cho trẻ chưa được tiêm hoặc chưa tiêm đủ 2 mũi vắc xin bại liệt.
Phòng ngừa bệnh bại liệt thể hoang dại và khuyến nghị
Tiêm vắc xin là biện pháp phòng ngừa hiệu quả nhất chống lại bệnh bại liệt. Vắc xin giúp cơ thể sản sinh kháng thể đặc hiệu, chống lại virus hiệu quả, ngăn ngừa nguy cơ mắc bệnh cũng như biến chứng do virus gây ra. Hiện nay, VNVC có đầy đủ vắc xin phòng bại liệt, cụ thể:
| Tên vắc xin | Phòng bệnh | Đối tượng | Lịch tiêm | Đăng ký tiêm |
| Vắc xin 6 trong 1 Infanrix Hexa | Ho gà, bạch hầu, uốn ván, bại liệt, viêm gan B và các bệnh viêm phổi, viêm màng não mủ do H.Influenzae týp B (Hib) | Trẻ từ 6 tuần tuổi đến 2 tuổi | Lịch tiêm gồm 4 mũi:
|
 |
| Vắc xin 6 trong 1 Hexaxim | Ho gà, bạch hầu, uốn ván, bại liệt, viêm gan B và các bệnh viêm phổi, viêm màng não mủ do H.Influenzae týp B (Hib) | |
||
| Vắc xin 5 trong 1 Pentaxim | Ho gà, bạch hầu, uốn ván, bại liệt và các bệnh viêm phổi, viêm màng não mủ do H.Influenzae týp B (Hib) | Trẻ từ 2 tháng tuổi đến tròn 2 tuổi | Lịch tiêm gồm 4 mũi:
|
|
| Vắc xin Infanrix-IPV/Hib | Ho gà, bạch hầu, uốn ván, bại liệt và các bệnh viêm phổi, viêm màng não mủ do H. Influenzae týp B (Hib) | Trẻ từ 2 tháng tuổi đến trước sinh nhật 5 tuổi | Lịch tiêm gồm 5 mũi:
|
Liên hệ hotline 028.7102.6595 |
| Vắc xin 4 trong 1 Tetraxim | Ho gà, bạch hầu, uốn ván, bại liệt | Trẻ từ 2 tháng tuổi trở lên đến 13 tuổi | Lịch tiêm gồm 5 mũi:
|
|
| Vắc xin phòng bệnh bại liệt bất hoạt nguyên đơn IPV (có trong Chương trình Tiêm chủng mở rộng năm 2018) | Chỉ chứa thành phần bại liệt týp 1, 2, 3 bất hoạt | Trẻ từ 5 tháng tuổi trở lên | Lịch tiêm gồm 2 mũi:
|
Liên hệ hotline 028.7102.6595 |
Xem thêm: Có cần tiêm vắc xin bại liệt khi xung quanh không có người nhiễm?
Bên cạnh việc tiêm vắc xin đầy đủ, để duy trì thành quả loại trừ bệnh bại liệt và ngăn ngừa nguy cơ bệnh bùng phát, người dân cần chú ý các khuyến nghị sau:
- Đảm bảo trẻ em được tiêm chủng đầy đủ, đúng lịch, bao gồm cả những mũi nhắc để phòng bệnh hiệu quả.
- Virus bại liệt có thể lây qua đường tiêu hóa, vì vậy cần giữ vệ sinh cá nhân và môi trường sạch sẽ. Nên rửa tay sạch sẽ, ăn chín uống sôi và xử lý chất thải hợp vệ sinh, đúng theo khuyến cáo.
- Khuyến cáo người đi du lịch đến các vùng có lưu hành virus Polio nên được tiêm phòng đầy đủ trước khi di chuyển.
- Đẩy mạnh giám sát dịch tễ và phát hiện sớm các ca bại liệt để hạn chế nguy cơ lây nhiễm.
Bại liệt hoang dại là bệnh truyền nhiễm nguy hiểm, có thể gây tàn tật vĩnh viễn hoặc tử vong, đặc biệt ở trẻ nhỏ. Mặc dù Việt Nam đã thanh toán bệnh bại liệt nhưng nguy cơ dịch bệnh quay trở lại vẫn hiện hữu nếu chủ quan, lơ là trong công tác tiêm chủng. Do đó, bố mẹ nên cho con em mình tiêm đầy đủ, đúng lịch vắc xin phòng bại liệt để giảm nguy cơ mắc bệnh và lây nhiễm trong cộng đồng.
- CDC. (2025, April 8). Polio Disease and Poliovirus Containment. U.S. National Authority for Containment of Poliovirus. https://www.cdc.gov/poliovirus-containment/diseaseandvirus/index.html
- World. (2025, April 2). Poliomyelitis. Who.int; World Health Organization: WHO. https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/poliomyelitis
- Renwick, C. K. (2022, April 14). Why Hasn’t the World Eradicated Polio? Council on Foreign Relations. https://www.cfr.org/backgrounder/why-hasnt-world-eradicated-polio
BÀI VIẾT CÙNG CHỦ ĐỀ
Enterovirus gây bệnh gì? Các chủng phổ biến và cách phòng ngừa nhiễm
Enterovirus là nhóm virus đường ruột phổ biến, lây lan nhanh chóng qua đường tiêu hóa và hô hấp, gây ra nhiều bệnh lý từ nhẹ đến...
Xử lý nốt thủy đậu bị mưng mủ trắng: Hướng dẫn đúng cách
Các ca bệnh thủy đậu đa số lành tính nhưng nếu các nốt mụn bị mưng mủ, người bệnh cần đặc biệt lưu tâm để tránh nguy...
Bị thủy đậu có được ăn khoai lang không? Ăn như thế nào?
Khi mắc thủy đậu, chế độ ăn uống đóng vai trò quan trọng trong quá trình phục hồi. Nhiều người bệnh thường băn khoăn về những thực...
Giải đáp: Thời gian ủ bệnh thủy đậu bao nhiêu ngày?
Thủy đậu đặc trưng bởi các nốt phát ban mụn nước ngứa ngáy, khó chịu, nguy cơ gây nhiễm trùng vi khuẩn thứ phát nguy hiểm. Bệnh...
Phân biệt sốt phát ban và thủy đậu qua hình ảnh cực dễ
Phân biệt sốt phát ban và thủy đậu giúp nhận diện chính xác, tránh nhầm lẫn trong chẩn đoán và xử trí. Dù cùng xuất hiện ban...
Phân biệt sốt xuất huyết và dị ứng: Giải thích chi tiết
Sốt xuất huyết ở giai đoạn khởi phát và dị ứng là hai tình trạng có thể gây nhầm lẫn do một số triệu chứng tương đồng,...
