Kháng thể RSV là gì? Cơ chế tác động và ứng dụng trong điều trị bệnh

Virus hợp bào hô hấp (RSV) là nguyên nhân hàng đầu gây nhiễm trùng đường hô hấp ở trẻ em, người cao tuổi và người có hệ miễn dịch yếu. Virus này không chỉ gây ra triệu chứng sốt, ho, sổ mũi, đau họng, khó thở mà còn tiềm ẩn nhiều biến chứng nguy hiểm, ảnh hưởng đến sức khỏe, tính mạng người bệnh. Kháng thể RSV giúp phòng ngừa bệnh hiệu quả, hãy cùng VNVC tìm hiểu ngay trong bài viết sau.

Kháng thể RSV là gì?

Kháng thể virus hợp bào hô hấp (kháng thể RSV) là những protein đặc hiệu do hệ thống miễn dịch sản xuất ra hoặc được cung cấp từ bên ngoài, có nhiệm vụ nhận diện và vô hiệu hóa virus hợp bào hô hấp (RSV). Đây là loại virus phổ biến gây nhiễm trùng đường hô hấp, có thể gây viêm phổi, viêm phế quản, đặc biệt nguy hiểm đối với trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ và người lớn tuổi.

RSV chiếm khoảng 50% tổng số ca viêm phổi và lên đến 90% các trường hợp viêm tiểu phế quản được báo cáo ở trẻ sơ sinh. Khoảng 2/3 trẻ sơ sinh bị nhiễm RSV trong năm đầu đời, 1/3 số trẻ bị nhiễm sẽ mắc bệnh đường hô hấp dưới, 2,5% phải nhập viện và 0,1% tử vong. (2)

Hầu hết kháng thể trung hòa RSV đặc hiệu đều có trong máu của tất cả trẻ sơ sinh đủ tháng nhờ sự truyền kháng thể của mẹ qua nhau thai. Nồng độ kháng thể có thể đo được ở trẻ sơ sinh tương tự như ở mẹ và sẽ giảm dần trong vài tháng đầu đời. Sau 7 tháng tuổi, kháng thể RSV còn lại trong cơ thể trẻ chủ yếu là kết quả của việc tiếp xúc với virus ngoài môi trường. Đặc biệt, trẻ bú mẹ còn được bổ sung thêm kháng thể thông qua sữa non.

Cơ chế tác động của kháng thể RSV

Cơ chế tác động của kháng thể này (đặc biệt là kháng thể đơn dòng) dựa trên nguyên lý miễn dịch thụ động, tức là đưa trực tiếp kháng thể vào bên trong cơ thể. Các kháng thể này sẽ vô hiệu hóa khả năng gây bệnh của virus bằng cách nhắm vào một mục tiêu cụ thể trên bề mặt của chúng.

Kháng thể sẽ liên kết với vị trí kháng nguyên A của protein F, một glycoprotein được tìm thấy trên bề mặt của RSV. Protein F đóng vai trò trung tâm trong quá trình virus gắn và xâm nhập vào tế bào vật chủ cũng như trong việc tạo ra các hợp bào, một đặc điểm bệnh lý điển hình của RSV.

Khi kháng thể bám vào protein F, kháng thể sẽ khiến virus không thể gắn vào thụ thể trên bề mặt tế bào, không cho virus tiếp cận và xâm nhập vào tế bào. Bằng cách bám vào protein F, kháng thể ngăn cản protein F thay đổi cấu trúc cần thiết để hòa màng với tế bào chủ. Khi quá trình này bị chặn, virus không thể mở khóa và đưa vật chất di truyền vào bên trong tế bào.

Ngoài ra, kháng thể còn giúp ngăn chặn sự lây lan trực tiếp của virus từ tế bào bị nhiễm sang tế bào lân cận, làm chậm quá trình nhân lên của virus trong cơ thể và giảm mức độ nghiêm trọng của bệnh.

Các loại kháng thể RSV

Để chống lại RSV, cơ thể có thể tạo ra kháng thể tự nhiên hoặc tiếp nhận kháng thể từ bên ngoài thông qua các liệu pháp y học như tiêm chủng. Dưới đây là các loại kháng thể RSV phổ biến hiện nay:

1. Kháng thể RSV tự nhiên

Đây là loại kháng thể do cơ thể tự sản xuất ra khi tiếp xúc với virus, thường xảy ra trong những lần nhiễm bệnh đầu đời hoặc sau khi tiêm vắc xin.

• Khi bị nhiễm bệnh: Sau khi tiếp xúc với RSV, hệ miễn dịch sẽ kích hoạt phản ứng để tạo ra kháng thể nhằm chống lại sự tấn công của virus. Các kháng thể này giúp cơ thể vượt qua giai đoạn bệnh và tạo ra một mức độ miễn dịch nhất định.

Tuy nhiên, khả năng miễn dịch tự nhiên sau khi nhiễm bệnh thường không kéo dài và có thể tái nhiễm nhiều lần. Đối với trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ và người có hệ miễn dịch suy giảm, hệ miễn dịch không đủ mạnh để tạo ra kháng thể tự nhiên để chống virus nên trẻ có thể bị RSV nhiều lần với nguy cơ diễn biến bệnh nặng hơn.

• Khi tiêm vắc xin: Khi vắc xin được đưa vào cơ thể, nó hoạt động như một “người huấn luyện” cho hệ miễn dịch. Vắc xin chứa các thành phần đã được làm suy yếu hoặc bất hoạt của virus, giúp hệ miễn dịch học cách nhận biết và tạo ra kháng thể đặc hiệu để chống lại mầm bệnh mà không cần phải trải qua bệnh thực sự.

Đồng thời, còn kích thích cơ thể sản sinh tế bào trí nhớ miễn dịch, có khả năng ghi nhớ mầm bệnh trong thời gian dài. Nếu virus tấn công trong tương lai, các tế bào trí nhớ sẽ giúp hệ miễn dịch phản ứng nhanh và mạnh hơn giúp vô hiệu quả virus hiệu quả, từ đó bảo vệ cơ thể khỏi bệnh.

Có 3 loại vắc xin phòng ngừa virus hợp bào hô hấp được Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) chấp thuận là vắc xin Abrysvo (Pfizer), Arexvy (GSK) và mRESVIA (Moderna).

2. Kháng thể đơn dòng RSV

Kháng thể đơn dòng là kháng thể nhân tạo được tạo ra trong phòng thí nghiệm, có khả năng nhận diện và vô hiệu hóa RSV một cách đặc hiệu. Không giống như vắc xin, vốn kích thích cơ thể tự tạo ra kháng thể, kháng thể đơn dòng mang lại miễn dịch thụ động, tức là đưa trực tiếp kháng thể bảo vệ vào cơ thể mà không cần chờ hệ miễn dịch phản ứng.

Kháng thể đơn dòng có thể liên kết với protein F trên RSV, giúp ngăn chặn virus liên kết và xâm nhập vào tế bào. Đây là một loại kháng thể được gọi là immunoglobulin G (IgG), thường được tìm thấy trong máu. Gen mã hóa kháng thể IgG được đưa vào tế bào động vật có vú trong môi trường nuôi cấy. Khi tế bào này nhân lên trong phòng thí nghiệm, chúng sẽ tổng hợp ra kháng thể IgG. Các kháng thể sau đó được thu hoạch và tinh chế để đảm bảo độ tinh khiết và hiệu quả sử dụng trong điều trị và phòng bệnh.

Hiện nay, có 2 loại kháng thể đơn dòng được Cục quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ chấp thuận, bao gồm:

• Kháng thể đơn dòng Palivizumab (Synagis): Kháng thể này đã có từ năm 1998 và chỉ được sử dụng cho trẻ sơ sinh có nguy cơ cao nhất. Palivizumab thường không được sử dụng rộng rãi vì trẻ sơ sinh cần tiêm một liều mỗi tháng trong mùa dịch RSV và chi phí của việc kháng thể này rất cao nên việc sử dụng còn hạn chế.
• Kháng thể đơn dòng Nirsevimab (Beyfortus™): Là kháng thể đơn dòng thế hệ mới, có tác dụng kéo dài hơn. Chỉ cần tiêm một liều sẽ có tác dụng bảo vệ trong suốt mùa dịch RSV thông thường. Trẻ sơ sinh được tiêm Nirsevimab ít có khả năng cần can thiệp y tế để điều trị nhiễm trùng RSV, bao gồm cả việc phải đến phòng cấp cứu, nhập viện, phải vào phòng chăm sóc đặc biệt hoặc cần thở oxy. Sản phẩm kháng thể này được ước tính có thể ngăn ngừa khoảng 7 hoặc 8 trong số 10 trẻ sơ sinh được tiêm khỏi bị RSV nghiêm trọng cần phải can thiệp bằng liệu pháp oxy.

Kháng thể đơn dòng RSV là một ví dụ cho miễn dịch thụ động hiện đại, tương tự như kháng thể mẹ truyền qua nhau thai hay sữa mẹ hoặc globulin miễn dịch dùng trong các trường hợp khẩn cấp sau phơi nhiễm với bệnh dại hoặc bị rắn cắn.

3. Kháng thể đa dòng RSV

Kháng thể đa dòng là các protein miễn dịch phức tạp có nguồn gốc từ nhiều dòng tế bào B, mỗi dòng sản xuất ra các kháng thể nhận diện các epitope (vị trí kháng nguyên) khác nhau của một kháng nguyên cụ thể. Kháng thể đa dòng RSV là hỗn hợp nhiều loại kháng thể có khả năng nhận diện nhiều vị trí khác nhau trên RSV.

Cơ chế hoạt động của kháng thể đa dòng liên quan đến việc liên kết nhiều kháng thể với các epitope khác nhau trên 1 kháng nguyên. Liên kết đa giá trị này làm tăng độ nhạy và độ ái lực của các tương tác kháng thể - kháng nguyên, dẫn đến nhận diện và trung hòa kháng nguyên hiệu quả hơn. Kháng thể đa dòng có thể tham gia vào nhiều chức năng miễn dịch khác nhau, bao gồm opsonin hóa, hoạt hóa bổ thể, độc tính tế bào phụ thuộc kháng thể (ADCC) và thực bào qua trung gian tế bào phụ thuộc kháng thể (ADCP).

Hiện nay, kháng thể đa dòng RSV đang trong quá trình nghiên cứu và thử nghiệm lâm sàng, với mục tiêu tạo ra một liệu pháp điều trị hiệu quả hơn bằng cách tấn công virus theo nhiều epitope khác nhau. Tuy nhiên, do vẫn đang ở giai đoạn phát triển, kháng thể đa dòng chưa được sử dụng rộng rãi trong lâm sàng và cần thêm thời gian để đánh giá độ an toàn, hiệu quả trước khi được phê duyệt sử dụng.

So sánh kháng thể tự nhiên và kháng thể đơn dòng, đa dòng

Kháng thể RSV tự nhiên và kháng thể đơn dòng, đa dòng giúp phòng ngừa và điều trị bệnh do virus này gây ra nhưng chúng lại có nhiều điểm khác biệt. Việc phân biệt sự khác nhau giữa kháng thể tự nhiên và kháng thể đơn dòng, đa dòng là việc quan trọng để lựa chọn phương pháp phòng ngừa và điều trị phù hợp.

Ứng dụng của kháng thể trong điều trị và phòng ngừa bệnh do virus RSV

Kháng thể có vai trò quan trọng trong việc phòng ngừa và điều trị các bệnh lý do RSV gây ra. Các ứng dụng của kháng thể thường tập trung vào việc tạo ra miễn dịch thụ động và chủ động, giúp bảo vệ cơ thể khỏi sự tấn công của virus hợp bào hô hấp.

1. Phòng ngừa bằng kháng thể đơn dòng, đa dòng

Đây là phương pháp phòng ngừa RSV hiệu quả nhất, mang lại sự bảo vệ tức thì cho cơ thể. Kháng thể đơn dòng được tiêm trực tiếp vào cơ thể, cung cấp kháng thể có sẵn để bảo vệ cơ thể tức thì khỏi bệnh. Biện pháp này đặc biệt quan trọng đối với những người có nguy cơ cao mắc bệnh do RSV cũng như biến chứng nặng do bệnh gây ra như trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ, trẻ có hệ miễn dịch suy yếu, mắc bệnh lý nền.

Việc tiêm kháng thể đơn dòng thường được thực hiện trước hoặc trong mùa dịch RSV, giúp giảm đáng kể tỷ lệ nhập viện và biến chứng nghiêm trọng. Hiện nay có 2 loại kháng thể đơn dòng giúp phòng ngừa RSV hiệu quả là Palivizumab (Synagis) và Nirsevimab (Beyfortus).

Ngoài ra, các nhà khoa học đang tiếp tục nghiên cứu và phát triển kháng thể đa dòng RSV. Với khả năng tấn công virus từ nhiều góc độ cùng lúc, loại kháng thể này được kỳ vọng sẽ tăng cường hiệu quả phòng ngừa và vượt qua các chủng RSV có khả năng đột biến trong tương lai.

Tiêm kháng thể RSV giúp phòng ngừa khoảng 80% trường hợp nhập viện do RSV ở trẻ sơ sinh. Mặc dù tiêm kháng thể không cung cấp khả năng bảo vệ 100% chống lại nhiễm trùng và trẻ sơ sinh có thể bị bệnh sau khi tiêm nhưng nguy cơ nhập viện và nguy cơ biến chứng sẽ thấp hơn.

2. Ứng dụng trong sản xuất vắc xin

Song song với việc sử dụng kháng thể, vắc xin RSV cũng có vai trò quan trọng trong việc phòng ngừa lâu dài, giúp cơ thể tự sản sinh kháng thể đặc hiệu và trí nhớ miễn dịch để chống lại virus. Nhờ đó, cơ thể sẽ có khả năng phản ứng nhanh chóng và hiệu quả hơn khi virus tấn công trong tương lai. Hiện nay, có một số loại vắc xin RSV được sử dụng trên thế giới là vắc xin Abrysvo (Pfizer), Arexvy (GSK) và mRESVIA (Moderna).

Yếu tố an toàn của kháng thể

Tiêm kháng thể RSV rất an toàn và hầu như không gây ra các tác dụng phụ nghiêm trọng nào. Thông thường sau khi tiêm kháng thể, người tiêm có thể bị đau, sưng, đỏ tại vị trí tiêm hoặc phát ban. Tuy nhiên đây là tình trạng bình thường và có thể tự khỏi sau 1 – 2 ngày mà không cần điều trị đặc biệt.

Giống như bất kỳ loại thuốc nào, khả năng tiêm kháng thể RSV gây ra phản ứng dị ứng nghiêm trọng, chấn thương nghiêm trọng khác hoặc tử vong là rất thấp. Điều này là do miễn dịch thụ động không yêu cầu cơ thể sản xuất kháng thể của riêng mình, không giống như tiêm vắc xin. Nếu có bất kỳ tác dụng phụ nào, chúng thường nhẹ và biến mất trong vòng hai ngày.

Triển vọng và thách thức với việc sử dụng kháng thể RSV

Việc sử dụng kháng thể RSV có vai trò quan trọng trong việc phòng ngừa bệnh do RSV gây ra hiệu quả. Tuy nhiên, việc sử dụng kháng thể này cũng sẽ mang đến những triển vọng và thách thức như:

Triển vọng của việc sử dụng:

• Việc sử dụng kháng thể đơn dòng RSV giúp cung cấp miễn dịch thụ động, giúp bảo vệ cơ thể ngay lập tức sau khi tiêm. Đây là lợi thế vượt trội đối với nhóm có nguy cơ cao mắc bệnh nặng như trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ, trẻ có bệnh lý nền.
• Các loại kháng thể đơn dòng như Nirsevimab mang lại hiệu quả cao trong việc phòng ngừa RSV. Tiêm kháng thể giúp giảm đáng kể tỷ lệ nhập viện và các biến chứng nguy hiểm do RSV gây ra, giúp bảo vệ người tiêm khỏi bệnh trong cả mùa dịch, hỗ trợ giảm gánh nặng cho gia đình và hệ thống y tế.
• Nhiều người được tiêm kháng thể đơn dòng sẽ giảm số ca mắc và số ca nhập viện, biến chứng nặng, giúp giảm tải cho các bệnh viện, đặc biệt là khoa nhi và hồi sức cấp cứu.
• Nhiễm RSV có thể gây ảnh hưởng lớn đến sức khỏe và sự phát triển của trẻ nhỏ. Tiêm kháng thể đơn dòng giúp ngăn ngừa nguy cơ mắc bệnh, giảm biến chứng giúp bảo vệ sức khỏe và giúp trẻ phát triển toàn diện.

Thách thức khi sử dụng kháng thể RSV:

• Chi phí của kháng thể đơn dòng, đa dòng RSV thường khá cao nên tạo ra rào cản lớn đối với nhiều gia đình, khiến nhiều trẻ chưa thể tiếp cận với biện pháp phòng bệnh này.
• Dù đã được cấp phép ở nhiều quốc gia nhưng việc cung ứng và phân phối kháng thể vẫn còn hạn chế, dẫn đến không cung cấp đủ liều cho trẻ em trên toàn thế giới.
• Kháng thể đơn dòng cung cấp miễn dịch thụ động và không kích thích hệ miễn dịch tạo ra tế bào trí nhớ miễn dịch giống vắc xin. Do đó, hiệu quả bảo vệ sẽ mất đi khi kháng thể hết tác dụng và cần phải tiêm lại định kỳ theo khuyến cáo.

Hiện nay, Bệnh viện Đa Khoa Tâm Anh đang triển khai tiêm kháng thể đơn dòng Palivizumab nhằm bảo vệ trẻ sinh non, có bệnh nền giảm nguy cơ lây nhiễm hoặc gặp biến chứng nặng do RSV. Palivizumab của hãng AstraZeneca giúp phòng ngừa lây nhiễm RSV đầu tiên được Cục Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Hoa Kỳ (FDA) cấp phép sử dụng từ năm 1998, đã được chứng minh hiệu quả lâm sàng trong suốt gần 30 năm, tại hơn 100 quốc gia. Thuốc đã được Bộ Y tế cấp phép sử dụng.

Kháng thể RSV, đặc biệt là kháng thể đơn dòng và đa dòng đang mở ra hướng đi mới trong việc phòng ngừa virus hợp bào hô hấp. Nhờ khả năng nhận diện và trung hòa virus ngay từ sớm, các kháng thể này mang lại “lá chắn” hiệu quả, bảo vệ kịp thời cho những người dễ bị tổn thương như trẻ sơ sinh, trẻ có bệnh lý nền, góp phần giảm thiểu nguy cơ nhập viện và biến chứng nguy hiểm. Việc sử dụng kháng thể này sẽ giúp ngăn ngừa nhiều ca bệnh và bảo vệ sức khỏe toàn diện.