Xét nghiệm tay chân miệng gồm những gì? Cần xét nghiệm máu không?

Việc xét nghiệm tay chân miệng chính xác đóng vai trò quan trọng trong chẩn đoán, đánh giá mức độ nghiêm trọng và chỉ định phương pháp điều trị phù hợp cho bệnh tay chân miệng. Bài viết này sẽ cung cấp thông tin chi tiết về các phương pháp xét nghiệm tay chân miệng phổ biến, quy trình thực hiện và những điều cần lưu ý khi thực hiện xét nghiệm.

Bệnh tay chân miệng có cần xét nghiệm không?

Cần xét nghiệm bệnh tay chân miệng để đảm bảo xác định chính xác tình trạng bệnh lý, nguyên nhân và mức độ bệnh, đặc biệt khi có nguy cơ biến chứng.

Triệu chứng bệnh bệnh tay chân miệng dễ nhận biết với loét miệng, nổi ban phỏng nước ở lòng bàn tay, lòng bàn chân và đôi khi kèm sốt. Với đặc điểm lâm sàng đặc trưng, nhiều trường hợp bệnh có thể được chẩn đoán thông qua thăm khám thông thường mà không cần nhiều xét nghiệm phức tạp.

Tuy nhiên, trong các tình huống phức tạp hơn, việc xét nghiệm trở nên tối quan trọng nhằm xác định rõ nguyên nhân cũng như ngăn chặn nguy cơ tiến triển nặng, đặc biệt khi nghi ngờ Enterovirus 71 - tác nhân liên quan đến các biến chứng thần kinh nguy hiểm. Các dấu hiệu bất thường cần lưu ý gồm sốt cao kéo dài, thở nhanh, run tay chân, yếu liệt, nôn ói nhiều hoặc trẻ trở nên mệt mỏi, lờ đờ.

Bệnh chủ yếu do hai loại virus gây ra là Coxsackievirus A16 và Enterovirus 71 (EV71). Trong đó, EV71 thường gây ra các biến chứng nguy hiểm hơn và có thể dẫn đến tử vong. Xét nghiệm giúp xác định chính xác loại virus gây bệnh, từ đó có hướng theo dõi và điều trị phù hợp. Việc xác định EV71 đặc biệt quan trọng vì virus này có khả năng gây biến chứng thần kinh cao hơn so với Coxsackievirus A16.

Ngoài ra, xét nghiệm còn đóng vai trò quan trọng trong việc phân biệt bệnh tay chân miệng với các bệnh lý khác có triệu chứng tương tự như thuỷ đậu, herpes miệng, chốc lở và một số bệnh ngoài da khác. Xét nghiệm giúp phân biệt bệnh tay chân miệng với các bệnh này, tránh việc chẩn đoán nhầm dẫn đến điều trị không đúng cách. Đặc biệt, trong giai đoạn đầu khi bệnh chưa biểu hiện rõ các triệu chứng đặc trưng, xét nghiệm trở nên vô cùng cần thiết.

⇒ Tham khảo thêm: Phân biệt thủy đậu và tay chân miệng qua hình ảnh dễ dàng, chính xác

Mặc dù phần lớn các trường hợp bệnh tay chân miệng diễn biến nhẹ và tự khỏi trong vòng 7 - 10 ngày mà không cần điều trị đặc hiệu, một số ít bệnh nhân, đặc biệt là những người nhiễm các chủng virus như EV-A71, có thể gặp phải các biến chứng nghiêm trọng như viêm màng não, viêm não hoặc liệt.

Trong những trường hợp nghi ngờ có biến chứng thần kinh, xét nghiệm dịch não tủy đóng vai trò then chốt trong việc xác nhận chẩn đoán và định hướng can thiệp y tế thích hợp. Ngoài ra, một số chỉ số xét nghiệm máu thông thường, chẳng hạn như số lượng bạch cầu và nồng độ glucose trong máu, cũng có thể liên quan đến mức độ nghiêm trọng của bệnh.

Đối với các trường hợp bệnh tay chân miệng không có biến chứng, việc điều trị chủ yếu tập trung vào việc hỗ trợ, chẳng hạn như nghỉ ngơi, bù nước và giảm đau. Tuy nhiên, trong các trường hợp có biến chứng như viêm màng não hoặc viêm não, việc xác nhận chẩn đoán bằng xét nghiệm là điều cần thiết để hướng dẫn các phương pháp điều trị y tế cụ thể và theo dõi tình trạng của bệnh nhân. (2)

Chẩn đoán lâm sàng và các xét nghiệm tay chân miệng

Quá trình chẩn đoán tay chân miệng đòi hỏi sự kết hợp khoa học giữa quan sát lâm sàng và sử dụng các công cụ cận lâm sàng phù hợp. Trong thực tế, chẩn đoán chủ yếu dựa vào biểu hiện lâm sàng đối với các ca bệnh nhẹ, với xét nghiệm được ưu tiên trong các tình huống nghi ngờ biến chứng hoặc trong bối cảnh dịch bùng phát, nhằm đảm bảo kiểm soát tối ưu.

1. Chẩn đoán lâm sàng

Bước đầu tiên trong chẩn đoán tay chân miệng là dựa vào những đặc điểm lâm sàng và dịch tễ học. Đây là phương pháp ban đầu quan trọng, giúp phân loại và xác định các bệnh nhi có dấu hiệu mắc tay chân miệng trong cộng đồng.

1.1. Yếu tố dịch tễ

Bệnh tay chân miệng thường xuất hiện ở trẻ nhỏ, đặc biệt là nhóm trẻ dưới 5 tuổi – đối tượng dễ bị tổn thương và có nguy cơ cao biến chứng. Đồng thời, bệnh có xu hướng bùng phát thành dịch theo mùa, phổ biến nhất là vào mùa xuân, mùa hè. Việc ghi nhận sự gia tăng các ca bệnh trong cùng một thời gian ở các khu vực lưu hành bệnh có vai trò gợi ý quan trọng trong việc chẩn đoán tay chân miệng. Điều này đặc biệt quan trọng trong theo dõi, giám sát và cảnh báo nguy cơ bùng phát dịch trên diện rộng.

1.2. Lâm sàng

Các triệu chứng lâm sàng đóng vai trò quan trọng để xác định ca bệnh tay chân miệng. Biểu hiện đặc trưng của bệnh bao gồm:

• Các nốt hồng ban hoặc bóng nước điển hình xuất hiện trên cơ thể trẻ. Các nốt hồng ban hoặc bóng nước thường được tìm thấy ở lòng bàn tay, lòng bàn chân, vùng miệng, gối hoặc mông và thường không ngứa.
• Loét miệng
• Các triệu chứng bổ sung như sốt (có thể nhẹ hoặc không sốt), trẻ biếng ăn, quấy khóc, khó chịu và triệu chứng mệt lả.

Những dấu hiệu này chính là cơ sở ban đầu giúp các bác sĩ nhận diện bệnh một cách nhanh chóng và chính xác. Tuy nhiên, chẩn đoán lâm sàng không phải lúc nào cũng chính xác hoàn toàn, đặc biệt trong giai đoạn đầu của bệnh khi các triệu chứng chưa rõ ràng. Vì vậy, xét nghiệm là cần thiết để xác định chính xác bệnh và mức độ nghiêm trọng của nó. (3)

2. Xét nghiệm tay chân miệng

Các xét nghiệm trong phòng thí nghiệm có sẵn để xác nhận chẩn đoán lâm sàng và xác định loại virus cụ thể gây ra bệnh tay chân miệng. Những xét nghiệm này đặc biệt hữu ích khi chẩn đoán không chắc chắn hoặc khi nghi ngờ bệnh nặng.

Theo Quyết định 292/QĐ-BYT của Bộ Y tế (4) về việc ban hành hướng dẫn chẩn đoán, điều trị bệnh tay chân miệng, các xét nghiệm cơ bản, theo dõi phát hiện biến chứng và chuyên sâu giúp các bác sĩ đánh giá chính xác tình trạng bệnh cũng như triển khai các biện pháp điều trị kịp thời. Dưới đây là những các từng nhóm xét nghiệm trong quy trình này:

2.1. Các xét nghiệm cơ bản để đánh giá tổng quát tình trạng bệnh nhân

Các xét nghiệm cơ bản là những xét nghiệm đơn giản, được thực hiện ở giai đoạn phát hiện ban đầu để hỗ trợ đánh giá tổng quát tình trạng sức khỏe của bệnh nhân. Những xét nghiệm này đặc biệt cần thiết để phân loại mức độ bệnh và phát hiện sớm các nguy cơ biến chứng, bao gồm:

• Xét nghiệm protein C phản ứng (CRP): Đây là chỉ số đánh giá phản ứng viêm trong cơ thể. Ở bệnh nhân tay chân miệng, CRP thường ở mức bình thường (<10 mg/L). Tuy nhiên, nếu chỉ số này gia tăng, cần xem xét thêm các yếu tố khác vì viêm tăng có thể liên quan đến nhiễm trùng thứ phát hoặc biến chứng khác.
• Đường huyết, điện giải đồ và X-quang phổi: Đối với các trường hợp có biến chứng từ độ 2b trở lên, xét nghiệm đường huyết và điện giải đồ là tối cần thiết để phát hiện rối loạn chuyển hóa và đánh giá chức năng cơ quan. X-quang phổi giúp kiểm tra tổn thương hô hấp hoặc phát hiện sớm dấu hiệu suy hô hấp liên quan đến bệnh virus.

2.2. Các xét nghiệm theo dõi và phát hiện biến chứng

Đối với bệnh tay chân miệng, biến chứng thường xảy ra trên hệ tim mạch, thần kinh hoặc hô hấp. Các xét nghiệm dưới đây được chỉ định nhằm phát hiện kịp thời tổn thương và dự đoán tiên lượng:

• Xét nghiệm khí máu động mạch: Xét nghiệm khí máu được chỉ định trong các trường hợp bệnh nhân có dấu hiệu suy hô hấp. Phân tích khí máu giúp đánh giá tình trạng oxy hóa máu, sự cân bằng kiềm - toan trong cơ thể, từ đó hỗ trợ quyết định liệu pháp oxy hoặc các biện pháp hỗ trợ khác.
• Xét nghiệm Troponin I và siêu âm tim: Khi bệnh nhân xuất hiện nhịp tim nhanh ≥ 150 lần/phút hoặc nghi ngờ rối loạn chức năng tim như viêm cơ tim hay sốc, xét nghiệm Troponin I – một chỉ dấu sinh học nhạy cảm cho tổn thương cơ tim – sẽ được thực hiện. Siêu âm tim hỗ trợ kiểm tra tình trạng co bóp cơ tim, phát hiện các bất thường về chức năng hoặc hình thái.
• Xét nghiệm dịch não tủy (LCR): Chọc dò tủy sống là biện pháp thiết yếu khi bệnh nhân có dấu hiệu nghi ngờ tổn thương thần kinh, chẳng hạn như viêm màng não hoặc viêm não. Kết quả xét nghiệm dịch não tủy thường cho thấy protein bình thường hoặc tăng, số lượng tế bào nằm trong mức bình thường hoặc tăng (bạch cầu đơn nhân hoặc đa nhân ưu thế). Đây là xét nghiệm đặc hiệu để loại trừ các bệnh não nặng do nguyên nhân vi khuẩn hoặc các nguyên nhân không do virus.
• Xét nghiệm phát hiện virus: Để xác định chính xác tác nhân gây bệnh, các xét nghiệm tìm kiếm sự hiện diện của virus gây tay chân miệng được thực hiện, đặc biệt ở những trường hợp có nguy cơ cao hoặc diễn tiến phức tạp.
• Xét nghiệm RT-PCR: Đây là phương pháp hiện đại và chính xác nhất để phát hiện RNA của virus gây bệnh. Mẫu bệnh phẩm được lấy từ hầu họng, mụn nước, trực tràng hoặc dịch não tủy. PCR không chỉ giúp xác định chủng virus (Coxsackievirus A16 hoặc Enterovirus 71), mà còn hỗ trợ chẩn đoán phân biệt bệnh TCM với các bệnh lý da khác.
• Test nhanh kháng thể IgM EV71: Trong những trường hợp không làm được PCR, phương pháp test nhanh kháng thể IgM từ ngày thứ 4 trở đi (giai đoạn virus kích hoạt hệ miễn dịch sản sinh kháng thể) được áp dụng. Phương pháp này giúp phát hiện nhanh Enterovirus 71 – nguyên nhân thường liên quan đến biến chứng thần kinh nặng.

2.3. Chụp cộng hưởng từ (MRI) để đánh giá tổn thương thần kinh

Ở những bệnh nhân có nghi ngờ biến chứng thần kinh, chẳng hạn như viêm não hoặc tổn thương cấu trúc thần kinh trung ương, chụp cộng hưởng từ (MRI) được xem là công cụ hình ảnh hiệu quả. Đây là một kỹ thuật không xâm lấn, cung cấp thông tin chi tiết về tổn thương, giúp các bác sĩ đánh giá mức độ nghiêm trọng cũng như định hướng điều trị.

Quy trình xét nghiệm bệnh tay chân miệng

Quy trình xét nghiệm bệnh tay chân miệng thường bao gồm các bước sau:

1. Khám lâm sàng: Bác sĩ sẽ khám lâm sàng để đánh giá các triệu chứng của bệnh, bao gồm việc kiểm tra nhiệt độ, các tổn thương da và niêm mạc miệng.
2. Lấy mẫu bệnh phẩm: Tùy vào loại xét nghiệm được chỉ định, bác sĩ sẽ lấy mẫu bệnh phẩm phù hợp như dịch họng, dịch mụn nước, mẫu phân hoặc mẫu máu.
3. Xét nghiệm PCR: Mẫu bệnh phẩm được đưa đến phòng xét nghiệm để thực hiện kỹ thuật PCR nhằm phát hiện và xác định loại virus gây bệnh. PCR là phương pháp xét nghiệm phân tử có độ nhạy và độ đặc hiệu cao, giúp xác định chính xác loại virus gây bệnh, bao gồm Coxsackievirus A16 và Enterovirus 71.
4. Xét nghiệm huyết thanh học: Mẫu máu được phân tích để tìm kháng thể chống lại virus Enterovirus. Kết quả dương tính cho thấy cơ thể đã hoặc đang có phản ứng miễn dịch với virus.
5. Xét nghiệm dịch não tủy (nếu cần): Trong trường hợp có biểu hiện thần kinh, bác sĩ có thể chỉ định chọc dò tủy sống để lấy dịch não tủy và phân tích.
6. Phân tích kết quả: Sau khi có kết quả xét nghiệm, bác sĩ sẽ phân tích và đưa ra chẩn đoán cuối cùng, đồng thời quyết định phương pháp điều trị phù hợp.

Trong quá trình thực hiện xét nghiệm, việc tuân thủ các quy trình vô trùng và an toàn là rất quan trọng để đảm bảo kết quả chính xác và ngăn ngừa lây nhiễm chéo.

Cần chuẩn bị gì trước khi thực hiện xét nghiệm tay chân miệng?

Trước khi thực hiện xét nghiệm tay chân miệng, có một số điều cần chuẩn bị để đảm bảo quá trình xét nghiệm diễn ra thuận lợi và kết quả chính xác:

• Thông tin cá nhân và tiền sử bệnh: Cần cung cấp đầy đủ thông tin cá nhân, tiền sử bệnh, các triệu chứng đang gặp phải và thời gian xuất hiện triệu chứng để bác sĩ có thể chỉ định xét nghiệm phù hợp.
• Theo dõi tình trạng sốt hoặc biến chứng: Trong quá trình đưa trẻ đi xét nghiệm, phụ huynh cần mang theo dữ liệu về các dấu hiệu sốt, quấy khóc, co giật, nếu có hoặc bất kỳ hiện tượng bất thường nào mà trẻ gặp phải trong những ngày gần đây.
• Nhịn ăn (nếu cần): Đối với xét nghiệm máu, có thể cần nhịn ăn từ 8 - 12 giờ trước khi lấy máu (tùy theo yêu cầu của bác sĩ). Tuy nhiên, đối với trẻ nhỏ, việc nhịn ăn hoàn toàn có thể không khả thi, do đó cần tham khảo ý kiến của bác sĩ về việc này.
• Chuẩn bị tâm lý: Đặc biệt đối với trẻ em, cần chuẩn bị tâm lý trước khi thực hiện các xét nghiệm như lấy máu hay ngoáy họng, vì trẻ có thể sợ hãi và không hợp tác.
• Vệ sinh sạch sẽ vùng lấy mẫu: Nếu mẫu bệnh phẩm được lấy từ dịch phỏng nước, vùng họng, hay phân, cần vệ sinh sạch sẽ các vùng liên quan trước khi đến cơ sở y tế. Điều này không chỉ loại bỏ các yếu tố gây ô nhiễm mẫu mà còn giảm nguy cơ lây nhiễm chéo.
• Lựa chọn thời gian phù hợp để thực hiện xét nghiệm: Mẫu bệnh phẩm nên được thu thập trong giai đoạn sớm của bệnh (từ ngày 1 đến ngày 3 sau khi phát bệnh) vì đây là thời kỳ virus hoạt động mạnh mẽ trong cơ thể. Với các xét nghiệm tìm kháng thể hoặc test nhanh IgM, thời điểm thực hiện thường được khuyến nghị từ ngày thứ 4 trở đi. Việc lựa chọn thời điểm phù hợp sẽ tối ưu hóa độ chính xác của kết quả xét nghiệm.
• Lựa chọn cơ sở y tế uy tín và tuân thủ quy trình: Để đảm bảo các xét nghiệm được thực hiện đúng tiêu chuẩn, phụ huynh nên chọn các cơ sở y tế uy tín, có đủ điều kiện về thiết bị và năng lực chuyên môn của nhân viên y tế. Ngoài ra, việc tuân thủ nghiêm ngặt các quy định phòng chống lây nhiễm cũng là bắt buộc, từ việc sử dụng bảo hộ cá nhân tại phòng khám đến việc cách ly trẻ khỏi những người khác tại cơ sở y tế.

Việc chuẩn bị kỹ lưỡng trước khi thực hiện xét nghiệm tay chân miệng không chỉ giúp quá trình xét nghiệm diễn ra thuận lợi mà còn đảm bảo kết quả xét nghiệm chính xác, từ đó giúp bác sĩ đưa ra chẩn đoán và phương pháp điều trị phù hợp.

Xét nghiệm tay chân miệng đóng vai trò quan trọng trong việc xác định chính xác nguyên nhân gây bệnh, đặc biệt khi các triệu chứng không điển hình hoặc cần phân biệt với các bệnh khác. Việc thực hiện xét nghiệm tay chân miệng theo đúng quy trình và chuẩn bị kỹ lưỡng sẽ giúp bác sĩ đưa ra phác đồ điều trị phù hợp nhất cho người bệnh.