Tiêu chảy cấp: Nguyên nhân, triệu chứng, chẩn đoán, phòng ngừa

Tiêu chảy cấp là tình trạng phổ biến ở mọi lứa tuổi, nhưng đặc biệt nguy hiểm ở trẻ nhỏ và người cao tuổi do cơ thể dễ bị mất nước và rối loạn điện giải. Nếu không được xử lý kịp thời bệnh có thể gây ra nhiều biến chứng nghiêm trọng, ảnh hưởng trực tiếp đến sức khỏe và sự phát triển của trẻ em.

BS Bùi Thanh Phong - Quản lý Y khoa vùng 3 - Hồ Chí Minh, Hệ thống Trung tâm tiêm chủng VNVC chia sẻ: “Bệnh tiêu chảy là một trong những nguyên nhân gây tử vong hàng đầu ở trẻ em dưới 5 tuổi trên thế giới. Theo thống kê, mỗi năm có khoảng 1,7 tỷ ca mắc tiêu chảy ở trẻ nhỏ, cướp đi sinh mạng của khoảng 525.000 trẻ em dưới 5 tuổi, trong đó riêng năm 2019 đã ghi nhận khoảng 370.000 trường hợp tử vong. Mặc dù có thể phòng ngừa và điều trị hiệu quả, nhưng tiêu chảy vẫn là mối đe dọa nghiêm trọng đối với sức khỏe trẻ em, đặc biệt ở các nước đang phát triển, nơi điều kiện vệ sinh và tiếp cận chăm sóc y tế còn hạn chế”. (1)

Tiêu chảy cấp là gì?

Tiêu chảy cấp là tình trạng đi ngoài phân lỏng hoặc nước nhiều lần trong ngày, khởi phát đột ngột và kéo dài không quá 14 ngày. Đây là một trong những nguyên nhân hàng đầu gây mất nước, rối loạn điện giải và suy dinh dưỡng, đặc biệt nguy hiểm ở trẻ nhỏ, người cao tuổi và những người có hệ miễn dịch suy yếu.

Theo Tổ chức Y tế Thế giới (WHO), hàng năm trên toàn cầu có khoảng 1,3 tỷ lượt trẻ mắc bệnh với khoảng 4 triệu trẻ dưới 5 tuổi tử vong do bệnh này (2). Tại Việt Nam, mỗi năm ghi nhận từ 500.000 - 700.000 trường hợp tiêu chảy cấp, trong đó virus Rota là nguyên nhân gây bệnh ở 20% đến trên 50% trẻ nhỏ trong giai đoạn 2016 – 2023 (3).

Nguyên nhân tiêu chảy cấp tính

Tiêu chảy cấp tính có thể khởi phát đột ngột và tiến triển nhanh, gây mất nước nghiêm trọng nếu không xử lý kịp thời. Việc xác định đúng nguyên nhân là bước đầu quan trọng để điều trị hiệu quả.

1. Nhiễm trùng tiêu hóa

Tiêu chảy cấp thường bắt nguồn từ nhiễm trùng đường tiêu hóa, trong đó virus, vi khuẩn và ký sinh trùng là những tác nhân chính gây bệnh. Viral gastroenteritis, hay còn gọi là viêm dạ dày ruột do virus, là nguyên nhân phổ biến nhất, đặc biệt ở trẻ em và người lớn tuổi. Các virus như norovirus và rotavirus thường lây lan qua đường phân - miệng, thông qua thực phẩm, nước uống hoặc tiếp xúc trực tiếp với người nhiễm bệnh. (4)

Ngoài ra, vi khuẩn như Salmonella, Shigella, Campylobacter và Escherichia coli (E. coli) cũng là nguyên nhân phổ biến gây đi ngoài phân lỏng, thường liên quan đến việc tiêu thụ thực phẩm hoặc nước uống bị ô nhiễm. Ký sinh trùng như Giardia lamblia và Entamoeba histolytica cũng có thể gây tiêu chảy, đặc biệt ở những vùng có điều kiện vệ sinh kém.

Những tác nhân gây bệnh này khi xâm nhập vào đường ruột sẽ làm tổn thương niêm mạc ruột, gây viêm và rối loạn hấp thu nước và điện giải, dẫn đến tiêu chảy. Việc hiểu rõ nguyên nhân gây bệnh là cơ sở quan trọng để áp dụng các biện pháp phòng ngừa hiệu quả, như duy trì vệ sinh cá nhân, đảm bảo an toàn thực phẩm và tiêm chủng vắc xin phù hợp.

2. Ngộ độc thực phẩm

Ngộ độc thực phẩm là một trong những nguyên nhân chủ yếu gây tiêu chảy cấp tính, xảy ra khi thực phẩm hoặc nước uống bị nhiễm vi sinh vật gây bệnh hoặc độc tố của chúng. Các tác nhân gây bệnh phổ biến bao gồm vi khuẩn như Salmonella, Campylobacter, Escherichia coli (E. coli), Clostridium perfringens, cũng như virus như norovirus và rotavirus. Những tác nhân này có thể xâm nhập vào đường tiêu hóa khi tiêu thụ thực phẩm hoặc nước uống bị ô nhiễm, dẫn đến viêm nhiễm niêm mạc ruột, rối loạn hấp thu nước và điện giải, gây tiêu chảy, nôn mửa, đau bụng và sốt. (5)

Đặc biệt, một số chủng E. coli như O157:H7 có thể sản xuất độc tố Shiga, gây tiêu chảy có máu và có thể dẫn đến hội chứng ure huyết tan (HUS), một biến chứng nghiêm trọng có thể gây suy thận cấp (6). Ngoài ra, Clostridium perfringens là tác nhân gây ngộ độc thực phẩm thường gặp, đặc biệt là khi thực phẩm được nấu chín với số lượng lớn và bảo quản ở nhiệt độ không an toàn, tạo điều kiện cho vi khuẩn phát triển và sinh độc tố gây bệnh.

Việc phòng ngừa ngộ độc thực phẩm đòi hỏi thực hành an toàn thực phẩm nghiêm ngặt, bao gồm rửa tay thường xuyên, chế biến thực phẩm ở nhiệt độ an toàn, bảo quản thực phẩm đúng cách và tránh tiêu thụ thực phẩm không rõ nguồn gốc hoặc chế biến không đảm bảo vệ sinh. Đặc biệt, trẻ em dưới 5 tuổi, người cao tuổi và những người có hệ miễn dịch suy yếu là nhóm đối tượng có nguy cơ cao mắc bệnh nặng và biến chứng.

3. Tác dụng phụ của thuốc

Tiêu chảy cấp tính là một tác dụng phụ thường gặp của nhiều loại thuốc, đặc biệt là kháng sinh, thuốc hóa trị và thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs). Cơ chế gây tiêu chảy liên quan đến sự mất cân bằng hệ vi sinh đường ruột, tổn thương niêm mạc ruột hoặc kích thích nhu động ruột quá mức.

Kháng sinh, đặc biệt là nhóm beta-lactam (như amoxicillin, ampicillin) và clindamycin, có thể tiêu diệt các vi khuẩn có lợi trong ruột, tạo điều kiện cho vi khuẩn Clostridia Des difficile phát triển mạnh mẽ. C. difficile sản xuất độc tố gây viêm đại tràng giả mạc, dẫn đến tiêu chảy nghiêm trọng, đau bụng và sốt. Theo Mayo Clinic, một số người có thể bị tiêu chảy trong hoặc sau khi sử dụng kháng sinh, có thể do nhiễm C. difficile

Các thuốc hóa trị, như fluorouracil (5-FU) và irinotecan, có thể gây tổn thương các tế bào lót niêm mạc ruột, làm giảm khả năng hấp thụ nước và điện giải, dẫn đến tiêu chảy cấp. Theo Mayo Clinic, một số phương pháp điều trị ung thư có thể gây tiêu chảy, bao gồm hóa trị, xạ trị, liệu pháp miễn dịch, liệu pháp nhắm mục tiêu và cấy ghép tủy xương .

Thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs), như ibuprofen và naproxen, có thể gây kích ứng niêm mạc dạ dày và ruột, dẫn đến tiêu chảy, đau bụng và buồn nôn. Theo Cleveland Clinic, các tác dụng phụ thường gặp của NSAIDs bao gồm các triệu chứng tiêu hóa như đầy hơi, đau bụng, buồn nôn và tiêu chảy.

4. Thay đổi chế độ ăn đột ngột

Thay đổi chế độ ăn đột ngột có thể gây rối loạn tiêu hóa và dẫn đến tình trạng đi ngoài ra nước cấp tính. Khi cơ thể chưa kịp thích nghi với các loại thực phẩm mới hoặc sự thay đổi trong tỷ lệ chất xơ, đường và chất béo, hệ vi sinh đường ruột có thể bị mất cân bằng, ảnh hưởng đến khả năng hấp thụ và tiêu hóa.

Ví dụ, việc chuyển từ chế độ ăn ít chất xơ sang chế độ ăn giàu chất xơ có thể làm tăng tốc độ nhu động ruột, gây tiêu chảy. Tương tự, tiêu thụ quá nhiều thực phẩm giàu đường hoặc chất béo cũng có thể gây kích ứng niêm mạc ruột và làm tăng lượng nước trong lòng ruột, dẫn đến phân lỏng và tiêu chảy.

5. Tiêu chảy do stress

Tiêu chảy do stress là tình trạng rối loạn tiêu hóa liên quan đến căng thẳng, lo âu hoặc áp lực tâm lý. Khi cơ thể đối mặt với căng thẳng, hệ thần kinh tự chủ kích hoạt phản ứng "chiến đấu hoặc bỏ chạy", làm tăng tiết hormone cortisol và adrenaline.

Những hormone này có thể tác động trực tiếp đến hệ tiêu hóa, làm tăng nhu động ruột và kích thích đại tràng co thắt mạnh hơn, dẫn đến phân lỏng và tiêu chảy. Ngoài ra, căng thẳng còn ảnh hưởng đến hệ vi sinh đường ruột, làm suy giảm hàng rào bảo vệ niêm mạc ruột và làm tăng nguy cơ viêm nhiễm đường ruột, từ đó gia tăng tần suất tiêu chảy.

Triệu chứng tiêu chảy cấp tính

Triệu chứng tiêu chảy cấp tính thường xuất hiện đột ngột và dễ nhận biết. Tùy theo nguyên nhân, mức độ nặng nhẹ có thể khác nhau ở từng người.

1. Triệu chứng thường gặp

Tiêu chảy cấp tính thường khởi phát đột ngột với các triệu chứng điển hình như đi ngoài phân lỏng hoặc nước nhiều lần trong ngày (thường từ 3 lần trở lên), kèm theo đau quặn bụng, buồn nôn, nôn và cảm giác mệt mỏi. Phân có thể chứa chất nhầy, máu hoặc mủ trong trường hợp nhiễm khuẩn hoặc ký sinh trùng.

Ngoài ra, người bệnh có thể bị sốt, ớn lạnh và chán ăn. Nếu tiêu chảy kéo dài hoặc mất nước nghiêm trọng, các dấu hiệu như khô miệng, khát nước, hoa mắt, chóng mặt và tụt huyết áp cũng có thể xuất hiện, đòi hỏi phải can thiệp y tế kịp thời.

2. Dấu hiệu tiêu chảy cấp cảnh báo nguy hiểm

Dấu hiệu tiêu chảy cấp cảnh báo nguy hiểm bao gồm các triệu chứng cho thấy cơ thể đang mất nước nghiêm trọng hoặc nhiễm trùng nặng, đòi hỏi phải can thiệp y tế ngay lập tức. Các dấu hiệu này có thể bao gồm khát nước dữ dội, khô môi, khô da, mắt trũng, tiểu ít hoặc không đi tiểu, chóng mặt, choáng váng, mạch nhanh, huyết áp tụt và ý thức lơ mơ.

Trẻ nhỏ có thể quấy khóc, lừ đừ, khó đánh thức hoặc phản ứng chậm. Phân có máu, chất nhầy, hoặc mủ cũng là dấu hiệu nhiễm trùng nặng. Nếu người bệnh sốt cao dai dẳng, nôn liên tục, đau bụng dữ dội hoặc có dấu hiệu suy kiệt, cần đưa đến cơ sở y tế để điều trị kịp thời.

Cách chẩn đoán tiêu chảy cấp tính như thế nào?

Chẩn đoán tiêu chảy cấp tính dựa trên việc đánh giá triệu chứng lâm sàng kết hợp với các xét nghiệm hỗ trợ nhằm xác định nguyên nhân gây bệnh, mức độ mất nước và ảnh hưởng toàn thân. Các phương pháp thường bao gồm:

• Xét nghiệm máu: Phân tích công thức máu toàn phần (CBC) giúp xác định các dấu hiệu nhiễm trùng, viêm và mất nước, đồng thời đánh giá tình trạng miễn dịch của bệnh nhân.
• Xét nghiệm phân: Kiểm tra mẫu phân để phát hiện vi khuẩn, virus, ký sinh trùng hoặc độc tố gây bệnh, đồng thời đánh giá sự hiện diện của bạch cầu, hồng cầu hay các chất tiết bất thường.
• Nội soi đại tràng: Được chỉ định khi có nghi ngờ về tổn thương niêm mạc đại tràng hoặc các bệnh lý mãn tính, giúp phát hiện những bất thường về hình thái và thu thập mẫu mô (sinh thiết) để phân tích mô bệnh học, xác định nguyên nhân tiêu chảy mạn tính hoặc tiêu chảy có kèm xuất huyết.

Tiêu chảy cấp có lây không?

Tiêu chảy cấp tính có thể lây lan, đặc biệt khi nguyên nhân là nhiễm trùng do virus, vi khuẩn hoặc ký sinh trùng. Các tác nhân gây bệnh như norovirus, rotavirus, Salmonella, Shigella, Escherichia coli (E. coli), Campylobacter và Giardia thường lây truyền qua đường phân – miệng, thông qua thực phẩm, nước uống hoặc bề mặt bị ô nhiễm.

Norovirus và rotavirus là những nguyên nhân phổ biến gây đi ngoài phân lỏng cấp tính và rất dễ lây lan, đặc biệt trong môi trường đông người như trường học, nhà dưỡng lão hoặc bệnh viện. Việc tiếp xúc trực tiếp với người nhiễm bệnh, sử dụng thực phẩm hoặc nước uống bị ô nhiễm, hoặc chạm vào bề mặt chứa mầm bệnh đều có thể dẫn đến lây nhiễm.

Để phòng ngừa lây lan, cần thực hiện các biện pháp vệ sinh cá nhân như rửa tay thường xuyên bằng xà phòng, xử lý thực phẩm an toàn và đảm bảo nguồn nước sạch . Đặc biệt, trẻ em, người cao tuổi và những người có hệ miễn dịch suy yếu cần được bảo vệ cẩn thận để tránh nguy cơ nhiễm bệnh.

Cách điều trị tiêu chảy cấp

• Bù nước và điện giải (ORS): Liệu pháp bù nước bằng đường uống (ORS) là nền tảng trong điều trị tiêu chảy cấp. Chuyên gia khuyến cáo sử dụng dung dịch ORS để thay thế lượng nước và điện giải bị mất, đặc biệt ở trẻ em và người cao tuổi. Đối với trẻ em bị mất nước nhẹ đến trung bình, WHO đề xuất liều lượng 50 – 100 mL ORS/kg cân nặng trong vòng 2 – 4 giờ đầu, kèm theo việc bổ sung thêm ORS để bù cho lượng nước mất tiếp theo. (7)
• Bổ sung kẽm: WHO cũng khuyến nghị bổ sung kẽm trong 10 – 14 ngày cho trẻ em bị tiêu chảy cấp, nhằm rút ngắn thời gian bệnh và giảm mức độ nghiêm trọng. (8)
• Thuốc chống tiêu chảy: Loperamide có thể được sử dụng để giảm tần suất đi tiêu ở người lớn, nhưng không nên dùng trong trường hợp tiêu chảy có máu hoặc sốt cao, do nguy cơ làm nặng thêm tình trạng nhiễm trùng.
• Kháng sinh: Kháng sinh chỉ được chỉ định khi xác định rõ nguyên nhân do vi khuẩn, như Shigella, Campylobacter, hoặc Clostridioides difficile. Việc sử dụng kháng sinh không hợp lý có thể dẫn đến kháng thuốc và các tác dụng phụ không mong muốn.
• Probiotic: Một số nghiên cứu cho thấy probiotic như Saccharomyces boulardii và Lactobacillus rhamnosus GG có thể giúp rút ngắn thời gian tiêu chảy và cải thiện triệu chứng, đặc biệt ở trẻ em . Tuy nhiên, hiệu quả có thể khác nhau tùy theo chủng và liều lượng sử dụng.
• Chế độ ăn uống: Người bệnh nên duy trì chế độ ăn uống bình thường, tránh thực phẩm nhiều chất béo, đường và gia vị mạnh. Đối với trẻ em, tiếp tục cho bú mẹ hoặc sử dụng sữa công thức như bình thường là điều quan trọng.

Phương pháp phòng ngừa tiêu chảy cấp hiệu quả

Một số phương pháp phòng ngừa tiêu chảy cấp hiệu quả:

1. Đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm

Thực phẩm và nguồn nước nhiễm khuẩn là con đường lây truyền phổ biến của các tác nhân gây tiêu chảy như vi khuẩn E. coli, Salmonella, Shigella và virus Rota. Để phòng ngừa, cần tuân thủ nghiêm ngặt nguyên tắc “ăn chín, uống sôi”, tránh sử dụng thực phẩm sống như gỏi cá, tiết canh, nem chua, và hạn chế ăn uống tại các hàng quán không đảm bảo vệ sinh. Thức ăn đã nấu chín nên được tiêu thụ ngay hoặc bảo quản đúng cách trong tủ lạnh để tránh nhiễm khuẩn chéo.

2. Rửa tay đúng cách trước khi ăn và sau khi đi vệ sinh

Rửa tay bằng xà phòng và nước sạch là một trong những biện pháp hiệu quả nhất để ngăn ngừa lây lan mầm bệnh. Thời điểm quan trọng để rửa tay bao gồm trước khi ăn, sau khi đi vệ sinh, sau khi thay tã cho trẻ và trước khi chế biến thực phẩm. Nghiên cứu cho thấy, việc rửa tay bằng xà phòng và nước đúng cách trong 15 giây có thể làm giảm khoảng 90% số lượng vi khuẩn. Khi kéo dài thời gian rửa tay lên 30 giây, số lượng vi khuẩn giảm gần 99,9%.

3. Phòng bệnh bằng vắc xin cho trẻ

Tiêu chảy cấp tính do Rotavirus là một trong những nguyên nhân chính gây tiêu chảy nặng ở trẻ nhỏ, có thể dẫn đến mất nước nghiêm trọng và cần can thiệp y tế. Dù chưa có thuốc đặc hiệu điều trị Rotavirus, việc phòng ngừa bệnh là hoàn toàn khả thi thông qua việc sử dụng vắc xin uống phòng bệnh.

Vắc xin uống phòng Rotavirus là biện pháp hiệu quả để bảo vệ trẻ em khỏi nguy cơ mắc tiêu chảy cấp tính do virus này. Việc tiêm phòng không phải là phương pháp phòng ngừa, mà vắc xin được sử dụng qua đường uống, giúp trẻ phát triển miễn dịch tự nhiên, giảm thiểu nguy cơ nhiễm bệnh và các biến chứng nặng.

Hiện nay, Hệ thống tiêm chủng VNVC cung cấp đầy đủ 3 loại vắc xin Rota, bao gồm:

• Rotavin (Việt Nam): Uống 2 liều. Liều đầu tiên uống khi trẻ 6 tuần tuổi, liều thứ hai cách ít nhất 4 tuần. Phác đồ hoàn thành trước 6 tháng tuổi.
• Rotarix (Bỉ): Uống 2 liều. Liều đầu tiên uống khi trẻ 6 tuần tuổi, liều tiếp theo cách ít nhất 4 tuần. Phác đồ cần hoàn thành trước 6 tháng tuổi.
• Rotateq (Mỹ): Uống 3 liều (2 ml mỗi liều). Liều đầu tiên uống từ 7,5 tuần tuổi, thứ hai cách ít nhất 4 tuần, liều thứ ba cách liều thứ hai ít nhất 4 tuần. Phác đồ hoàn thành trước 8 tháng tuổi.

⇒ Tham khảo thêm: Tiêu chảy buổi sáng: Nguyên nhân và cách điều trị tại nhà

Tóm lại, tiêu chảy cấp là bệnh lý phổ biến nhưng có thể phòng ngừa hiệu quả thông qua các biện pháp đơn giản như đảm bảo vệ sinh an toàn thực phẩm, rửa tay đúng cách và tiêm chủng đầy đủ. Chủ động ngăn chặn nguy cơ lây nhiễm không chỉ bảo vệ sức khỏe cá nhân mà còn góp phần giảm thiểu gánh nặng bệnh tật cho cộng đồng, xây dựng môi trường sống an toàn và lành mạnh.